Rosja stała się tematem światowych mediów i to, o czym my informowaliśmy świat od dawna, nagle dociera do wszystkich niedowiarków. Przestaliśmy być „rusofobami”, bo cały świat cierpi dzisiaj na to samo schorzenie. Pytają, kiedy i gdzie wkroczą karne bataliony wysyłane przez władców Moskwy. Do Estonii? Na Łotwę? Do Mołdawii, Gruzji czy na Ukrainę? Kiedy świat stanie na krawędzi nowego globalnego konfliktu?
Dziś jest więc właściwa godzina, abyśmy własne doświadczenia z Rosją zaczęli sprzedawać światu. Najlepszym środkiem są filmy, których scenariusze, jak sądzę, zalegają już w Polskim Instytucie Sztuki Filmowej. Warto więc przy okazji przypomnieć powieści, które nasi znakomici filmowcy mogą zaadaptować na potrzeby filmów fabularnych, telewizyjnych czy dokumentalnych.
Na pierwszym miejscu jest Józef Mackiewicz z wielką powieścią „Nie trzeba głośno mówić”. Dalszy ciąg „Drogi donikąd” rozpoczyna się wraz z niemiecko-rosyjskim konfliktem, a na jego tle polskie Kresy Wschodnie, na których krzyżują się intersy Litwy, Białorusi i Ukrainy, pragnących wyzwolenia spod ponurego reżimu Stalina. To być może ostatnia chwila, aby wszyscy zaczęli działać zgodnie z jednoczącym ich interesem – zniszczeniem Sowietów. Zamiast tego rzucają się sobie do gardeł. W czym wielka zasługa Niemców, którzy nie potrafili zrozumieć, z jakim potencjałem mają do czynienia.
Obok stawiam Gustawa Herlinga-Grudzińskiego z „Innym światem”. Obozowa epopeja pokazuje, jak stalinowski system łagrów infekuje prawie wszystkich. Jak zaraża poddaństwem, posłuszeństwem, uwielbieniem dla katów i oprawców. I jak w tle rodzi się przeświadczenie, że Rosję może wyzwolić tylko zgodny bunt wszystkich pokrzywdzonych.
Wreszcie na tym samym podium „Zasypie wszystko, zawieje” Włodzimierza Odojewskiego. Podole, przełom roku 1943 i 1944, kiedy zaczynają się wzajemne rzezie, których ofiarą padają ludzie naznaczeni przez los inną przynależnością etniczną. Bohater nie może powstrzymać losu. Kiedy zatłuczona zostaje jego matka, rusza na krwawą zemstę. Pali żywcem morderców matki, a potem wraz z wykutym z lodu jej ciałem odjeżdża w ciemną zamieć.
Te trzy powieści należą do światowej czołówki. Mogą stać obok „Stu lat samotności”, „Gron gniewu”, „Z zimną krwią” czy „Rozmów w katedrze”. Każda z nich stawia inne wyzwania przed próbującymi je zekranizować, ale wszyskie mają jedną ważną zaletę: nikt inny z tak drobiazgową literacką analizą nie przestawiał ówczesnej Rosji jako światowego fenomenu. Być może na Zachodzie karierę zrobił tylko „Inny świat”, ale też na zasadzie włożenia kija w lewicowe mrowisko. Na poczatku lat 50., kiedy ukazała się ta książka, odczytywano ją jako wielką krytykę stalinizmu, podczas gdy Herling-Grudziński miał zamiar ważniejszy. Chciał pokazać, jak ludzie doświadczający piekła potrafią żyć póżniej. Jak mogą wrócić do normalności, norm moralnych, odbudowując swój świat na trwałych podstawach.
W żadnej z przywołanych tu powieści najważniejszym przesłaniem nie jest katastrofa ani ofiara złożona losowi, lecz zadośćuczynienie uratowanych wobec rzeczywistości powojennej. Opowiadają o zwycięstwie, jakie bohaterowie odnieśli nad pamięcią. Jak się wydobywali z najstraszniejszych opresji, a jednocześnie nie sprzedali duszy nikomu. Prawdę mówiąc, w polskiej literaturze trudno o przykłady mocniejszego optymizmu wobec dziejów, klęsk, paraliżującego lęku o świat, który mógłby zostać pochłonięty przez apetyty władców Moskwy. A mimo to w żadnej z tych powieści nie ma jakiegokolwiek etnocentryzmu, wyniosłości albo pomniejszania rosyjskiego, ukraińskiego czy litewskiego losu. W pewnym sensie udowadniają, że imperialne interesy władców Kremla są w stanie zjednoczyć wszystkich innych.
Film potrafi czynić cuda. „Rambo” udwodnił, że nawet przegraną wojnę Ameryki z Wietnamem można przekuć w poemat o zwycięstwie. Można więc oczywiście próbować przenieść na ekrany „Bitwę o Monte Casino” Melchiora Wańkowicza, z panoramą losu uciekinierów z łagrów, którzy przeszli pół świata, aby wygrać jedną z ważniejszych bitew decydujących o losach II wojny światowej. Podobnie jak „Wojtka z armii Andersa” Maryny Miklaszewskiej – o niedźwiadku, który towarzyszył żołnierzom 22. Kompanii Transportowej. Sam jako prezes TVP myślałem, aby stworzyć serial, który mógłby zastąpić „Czterech pancernych...”, walcząc o powodzenie wśród widzów. Na film zasługują „Biali kurierzy” Marka Celta, lwowska epopeja o konspiracji funkcjonującej w czasach sowieckich, a także proza Stanisława Rembeka, choćby „W polu”.
Dobrym przykładem jest filmowa adaptacja „Długiego marszu” Sławomira Rawicza, dokonana przez Petera Weira. W jego „Niepokonanych” marsz po ucieczce z łagru przez bezkresy Syberii, Chin i Tybetu jest być może najlepszym podsumowaniem, jak inne są nasze, polskie, relacje z Rosją. Film wzbudził zachwyt świata fascynującą fabułą, a jednocześnie wpisał nas w sam środek tego, co ów świat interesuje. Wystarczy tylko odrobina dobrej woli. I skorzystanie z koniunktury.
Skomentuj