Życie postaci historycznych nie wydaje się wiele łatwiejsze od zwyczajnego ziemskiego życia. W tym drugim życiu, w pamięci następnych pokoleń, także trwa bezwzględna rywalizacja bohaterów, obecne są intrygi, pomówienia, oskarżenia, awantury i niekończące się polskie spory. Jedni wygrywają, inni wyraźnie usuwają się w cień. W czasach, kiedy żyli, czyli u schyłku II Rzeczypospolitej, bez wątpienia najważniejszy dla Polaków był prezydent Mościcki, po nim chyba marszałek Śmigły, który mniej czy bardziej elegancko załatwił sobie administracyjnie drugą pozycję w państwie. Kolejne miejsce zajmował płk Beck, jedynowładca w obszarze polityki zagranicznej, po nim wicepremier Kwiatkowski rządzący gospodarką, a gdzieś daleko za nimi lokował się premier Rzeczypospolitej Sławoj Składkowski.
Dzisiaj, 75 lat po wojnie, okazuje się, że dla historii postacią najatrakcyjniejszą, najciekawszą, na stałe obecną w dyskusji o polskiej wojnie, o ówczesnych decyzjach i wyborach, o winach i zasługach, bezsprzecznie jest płk Józef Beck. Czasem pojawia się jeszcze przelotnie tyleż przegrany, co zafałszowany Śmigły. I to tyle. Nieszczęsnego prezydenta nie pamięta już nikt, że o reszcie orszaku nie wspomnę. Za to Beck święci triumfy nieznane za życia. A to wpakował Polskę w niepotrzebną, przegraną wojnę, a to ocalił Polskę, umiędzynarodawiając konflikt z Niemcami, a to wykazał się inteligencją, a to skompromitował się głupotą i krótkowzrocznością. Bo przecież wielki marszałek wyraźnie im mówił: „Wy w tę wojnę beze mnie nie leźcie, bo wy tę wojnę beze mnie przegracie”. Rzecz jednak w tym, że do dziś Polacy nie są pewni: wygrali czy przegrali? Jak się zdaje, kluczem do rozwiązania tej zagadki jest minister czy – jak chcą inni – pułkownik Józef Beck.
Agent niemieckiego wywiadu?
Cała ta historia ciągle wydaje się tajemnicą. Co więcej – staje się przykrym skandalem. Oto ledwie kilka lat temu, w sierpniu 2009 r., Rosjanie ujawnili, że polski minister spraw zagranicznych płk Józef Beck był agentem niemieckiego wywiadu. Oskarżenie to znalazło się w komentarzu do jakiegoś filmu dokumentalnego. Chodzi jednak o to, że autorem tego komentarza okazał się gen. porucznik Wadim Aleksiejewicz Kirpiczenko, jeden z byłych szefów KGB. Kirpiczenko w swej bogatej karierze sowieckiego arcyszpiega przez wiele lat stał na czele afrykańsko-frankońskiego wydziału KGB, był też długoletnim szefem nielegalnego wywiadu. Przy takim stażu pracy trudno mu zarzucić brak wiedzy i kompetencji. Co prawda, kiedy pracował nad komentarzem do tego filmu, dawno był już na emeryturze, ale w służbach na całym świecie emerytura to pojęcie wysoce umowne. Kiedy więc szef największej i najskuteczniejszej agencji wywiadowczej na świecie rzuca publicznie podobne podejrzenie, to należy się domyślać, że nie jest ono gołosłowne. W ślad za owym oskarżeniem nie poszły jednak żadne szczegóły, żadne dokumenty, żadne rozwinięcie. W 2009 r., gdy wokół tego filmu wybuchła afera, gen. Kirpiczenko od czterech lat już nie żył. Nikt więc nie był w stanie odpowiedzieć Polakom na pytanie, czy to prawda, że nasz wielki minister, wspaniały dyplomata i polityk był w istocie niemieckim agentem!
Oczywiście polska historia w osobach kilku profesorów natychmiast kategorycznie – i słusznie – zaprotestowała przeciwko jakimkolwiek próbom pomówienia ministra Becka o szpiegostwo, do tego jeszcze na rzecz Niemiec. Tak kategorycznie i tak gwałtownie, że nikt już nie zdążył dopowiedzieć, iż to rosyjskie oskarżenie ma swoją wcześniejszą, nieco zapomnianą historię. I może warto ją choćby pokrótce przypomnieć. Oto Stefan Arski, autor obrzydliwej przedmowy do wydanych w 1955 r. „Pamiętników Józefa Becka”, korzystający wyraźnie ze źródeł radzieckich, oskarżał w niej majora Becka, wówczas attaché militaire w Paryżu, o współpracę w latach 1922–1923 z wywiadem niemieckim, któremu Beck miał przekazywać tajne informacje wojskowe. „Foch niezwłocznie zażądał odwołania niefortunnego dyplomaty. Beck jako persona non grata musiał opuścić Paryż. Francuzi nigdy mu jednak nie zapomnieli nadużycia ich zaufania. Gdy wiele lat później Piłsudski wyznaczył Becka na stanowisko ambasadora polskiego w Paryżu [pierwsze słyszę – przyp. DB], rząd francuski kategorycznie odmówił agrement (zatwierdzenia) dawnemu agentowi wywiadu niemieckiego”. Skąd ci komuniści brali te swoje karkołomne bzdury, tego nikt nie wie do dzisiaj!
Według Stanisława Cata Mackiewicza, który nie lubił Becka, ale był krystalicznie uczciwy, cała ta historia wyglądała inaczej: „Francuzi puszczali gadki, że Beck jako attaché wojskowy Polski w Paryżu uczestniczył w aferze szpiegowskiej na rzecz Włoch. Wywiad francuski miał mu wtrynić jakieś fałszywe informacje i on je miał sprzedać wywiadowi włoskiemu, na skutek czego gen. Sikorski odwołał Becka z Paryża. Jestem przekonany, że nie ma słowa prawdy w całej tej historii”. Również jako głupią i plugawą traktuje Cat plotkę o rzekomym pijaństwie Becka, tak głębokim, że aż policja musiała go odwozić i kłaść na kanapie na korytarzu francuskiego MSZ. Czym innym jednak wydają się mniej czy bardziej nieprawdopodobne plotki i pomówienia (np. ze strony Sikorskiego, który twierdził, że Beck był zdrajcą opłacanym przez III Rzeszę) albo polityczne zarzuty o agenturalność, formułowane – co ujawnia prof. Marek Kornat – nawet przez samego Stalina, a czym innym dokumenty i raporty wywiadu. Zachował się zapis rozmowy sowieckiego ambasadora w Waszyngtonie Maksyma Litwinowa z zastępcą amerykańskiego sekretarza stanu Sumnerem Wellesem. Podczas tej rozmowy, która odbyła się 5 października 1942 r., Litwinow ujawnił, że już po 1939 r. Beck rzekomo usiłował nawiązać współpracę z Niemcami, co Niemcy mieli odrzucić.
Sfinks z ulicy Wierzbowej
Podobnie zastanawiającym dokumentem jest notatka księcia Janusza Radziwiłła z początku 1940 r., sporządzona dla polskiego rządu w Paryżu. Zwolniony z Łubianki wskutek włoskiej interwencji książę przywołuje w niej wypowiedzi Ławrientija Berii, szefa NKWD, który o fiasko moskiewskich rozmów z Anglikami i Francuzami latem 1939 r. oskarża wyłącznie polskiego ministra spraw zagranicznych Józefa Becka – „osobę w Rosji najbardziej znienawidzoną”. Dlaczego Beck miałby być w Rosji szczególnie znienawidzony? Czym miałby zasłużyć na tę dyskwalifikującą opinię? Nie wiadomo. Oczywiście nie był powszechnie lubiany. Nazywano go „Sfinksem z ulicy Wierzbowej”. Kajetan Morawski zarzucał mu próżność, nadmierną miłość do munduru i arbitralność połączoną z zadufaniem. „Ludzie myślący inaczej niż szef usuwani byli z urzędu”. Zarzucano mu nieprzystępność, arogancję i wprowadzenie do MSZ metod koszarowo-dwójkarskich. „Dyplomacją nie można komenderować tak jak szwadronem ułanów” – ocenił wysiłki dyplomatyczne Becka król rumuński Karol II.
„Mam wewnętrzne przekonanie – mówił 24 lutego 1941 r. w Londynie August Zaleski przed komisją ds. zbadania przyczyn klęski wrześniowej – że Beck dążył do totalizmu w Polsce i chciał zaangażować Polskę jako trzeciego partnera Osi”. Oczywiście Zaleski, poprzednik Becka w MSZ, doskonale wiedział, że Beck nie jest i nigdy nie był germanofilem, że wiernie wykonywał wytyczne marszałka Piłsudskiego, realizując tzw. politykę równych odległości od Moskwy i od Berlina, a gdy wojna stała się nieuchronna – tzw. politykę dobrego towarzystwa, czyli najlepszych sojuszy. Spór o to, czy rzeczywiście były to równe odległości i czy rzeczywiście były to najlepsze sojusze, trwa do dziś i zapewne prędko się nie skończy. To, co naprawdę Zaleski miał do zarzucenia Beckowi, to władczy charakter i bezwzględne narzucanie swojej woli. W 1932 r. Zaleski zgłosił Piłsudskiemu swoją dymisję z funkcji ministra spraw zagranicznych RP – jak zwierzył się Edwardowi Raczyńskiemu w Londynie w 1939 r. – „na znak protestu przeciwko obstawieniu go przez swego podwładnego, wiceministra MSZ płk. Józefa Becka, agentami „dwójki”, którzy pilnowali każdego jego kroku”. W 1932 r. był zbyt dumny, by się skarżyć przed marszałkiem na upokarzające rewizje jego biurka, ale w 1941 r. w stworzonej przez Sikorskiego atmosferze bezprawia i wiarołomstwa, gdy wysuwał pod adresem Becka absurdalne oskarżenia o hitleryzm, tej dumy wyraźnie mu zabrakło.
W rumuńskich sidłach
Można było Becka lubić albo nie. Można było się z nim zgadzać lub nie. Ale żadna sympatia czy antypatia nie tłumaczy tego, co miało spotkać Becka w Rumunii. Jak notuje świadek Pobóg Malinowski: „Były nawet próby porwania. Tak np. 26 września 1939 r. zgłosił się w Slanicu u ministra Becka starosta rumuński w stopniu i w mundurze pułkownika, oświadczając, że ma polecenie natychmiastowego wywiezienia ministra z jednym tylko sekretarzem. Stawiał przy tym sprawę bardzo kategorycznie, rozkaz wykonać musi, choćby przy pomocy żandarmów, których przywiózł ze sobą. Na pytanie, po co i gdzie, odpowiedział, że nic nie wie, że gdzieś po drodze ma przekazać wywożonych innym władzom. Na to Beck, wyjmując rewolwer z kieszeni: »Dobrze, ale siłą. Uprzedzam, że strzelam celnie. Mam tu siedem kul, sześć pójdzie w żandarmów, ostatnia dla mnie«. Wobec takiego oświadczenia starosta się wycofał”.
Według Domana Rogoyskiego, sekretarza ministra, który dzielił z nim los aż do śmierci Becka w czerwcu 1944 r., „były dwie takie próby porwania i wywiezienia ministra w niewiadomym kierunku, których inspiracji i przeznaczenia nikt nie zna i nie potrafi objaśnić. Druga powtórzyła się w październiku 1940 r. w Snagow. Oficer żandarmerii na służbie zgłosił się z podobnym poleceniem. Interwencja u rządu [rumuńskiego] pani Beckowej i ten projekt wywiezienia w niewiadomym kierunku obaliła”.
Kto i dlaczego miałby porywać byłego dygnitarza, byłego ministra, teraz internowanego, który nie ma już najmniejszej władzy, za którym nie stoi najmniejsza siła, najmniejsza choćby partia polityczna, który jest opuszczony przez wszystkich i powoli przez wszystkich zapominany. Tylko płk Józef Beck, jedyny z internowanych polskich dygnitarzy, strzeżony jest w kolejnych miejscach internowania przez blisko 30 żandarmów i agentów wszelkiej maści. Po co? Komu i czym zagraża chory, przegrany dyplomata?
Co to za tajemnica? W węgierskim kalendarzyku płk. Wacława Lipińskiego z 1941 r. jest kilka informacji dotyczących Becka. „1 marca. Beck, jego charakter. Zimny drań. Oferta przed wojną, że on nic nie ma, by Adaś [kryptonim marszałka Śmigłego na Węgrzech] został prezydentem Republiki. Próba zrobienia pactów conventów. Otaczanie się tylko pochlebcami, bezwolnymi ludźmi. Misja Drymmera przez Zaleskiego. Jeśli Adaś chce, to go Beck pocałuje w dupę. Na wszystko pójdzie”. Jeśli owa misja pojednawcza Becka do Śmigłego rzeczywiście została wysłana, to pomijając już „legionowy” język przekazu, nikt w czasie tej wojny nie powiedział swojego przepraszam bardziej przekonująco.
List Łubieńskiego
Historia nigdy nie widziała dokumentu, o którym za chwilę. Anglicy, ściślej premier Winston Churchill, nigdy go nie ujawnili. Autor tego listu, podporucznik Ludwik Łubieński, hrabia i sekretarz ministra Becka, za życia fakt jego napisania ukrył przed światem.
„25 września 1940 roku, Crawford, Lanarkshire. Drogi Panie Premierze, nazwisko Pana dziś jest na ustach całego świata, jest Pan nadzieją wszystkich dobrze myślących, a specjalnie nas, Polaków, którzy pierwsi padliśmy ofiarą naszego wspólnego dziś wroga i których ojczyzna do dzisiaj nie chce się ugiąć przed barbarzyństwem niemieckim. Człowiekiem, który nam tę drogę obowiązku i honoru wskazał, który pierwszy odważył się powiedzieć »nie« zaborczemu Hitlerowi, który zawsze dążył do zbliżenia się z Wielką Brytanią i który wreszcie to uskutecznił, zawierając przymierze, był i jest nasz były minister spraw zagranicznych płk Józef Beck. Walczyliśmy wszyscy, jak kto mógł, jedni najszczęśliwsi z bronią w ręku, inni na swoich stanowiskach. Pułkownik Beck, widząc zbliżającą się katastrofę, a chcąc ratować elementy państwowości polskiej, jej symbol, wraz z prezydentem i rządem przekracza granicę rumuńską, chcąc dalej walczyć na terenie Francji i Wielkiej Brytanii. Mimo świętych obietnic rządu rumuńskiego zostaliśmy podle zdradzeni i płk
Beck został internowany
Dlaczego to wszystko piszę? Dlatego, że byłem osobistym sekretarzem ministra Becka przed wojną, przeszedłem z nim całą wojnę i wraz z nim byłem internowany przez siedem miesięcy w Rumunii. Przez cały ten czas byłem z nim tak blisko jak może nikt. Podziwiałem i zawsze będę podziwiać zachowanie tego człowieka, który mimo utraty ojczyzny, niemożności służenia jej dalej, mimo prześladowań, dokuczliwych najrozmaitszych zarządzeń, brutalności pilnującej go straży, odsunięcia się od niego wszystkich prawie przyjaciół, zawsze zachował swoją godność, odwagę, trzeźwość patrzenia na sytuację i niezłomność zasad. Takim był i będzie zawsze. Musiałem go opuścić, gdyż jako oficera rezerwy obowiązek powoływał mnie do wojska polskiego we Francji. Obecnie znajduję się na terenie Szkocji w obozie wojskowym. Miałem nadzieję w Bogu i w przyjaciołach, że uda się płk. Beckowi również wyjechać z Rumunii, żeby dalej móc służyć swojej ojczyźnie i wspólnej sprawie. Niestety, dziś na podstawie różnych wiadomości jestem w rozpaczy, dlatego też ośmielam się zwrócić wprost do Pana, przepraszając za moją śmiałość i błagając o pomoc (...). Płk Beck jest uwięziony obecnie podobno w willi nad jeziorem Snagov, siedem mil od Bukaresztu. Jest bez żadnych środków do życia, nie ma nawet na papierosy ani książki. Pilnująca go straż jest w najwyższym stopniu bezwzględna, na pieniądzach niemieckich. (...) Na miłość boską, czyż nie ma żadnego sposobu wyrwania go stamtąd? Jeśli dostanie się w ręce niemieckie, zginie na pewno, tak jak zginęło wielu innych ludzi. Na niego zaś specjalnie Niemcy są zażarci. Boję się bardzo, że minister, nie widząc innego wyjścia, a nie chcąc się dostać w moc niemiecką, może posunąć się do odebrania sobie życia. (…)
Koledzy moi zwrócili się samorzutnie do mnie, a ja nie mam innego sposobu, jak błagać i z serca prosić Ekscelencję o łaskawą pomoc i wydanie odpowiednich zarządzeń. Moc i potęga Wielkiej Brytanii jest tak wielka, że jest przecież możliwe wydostanie z paszczy lwa jej wielkiego i oddanego przyjaciela, jakim jest płk Józef Beck, chociażby już tylko z punktu widzenia prestiżu. (…) Z przyczyn natury dyscypliny wojskowej śmiem prosić o nieużywanie mojego nazwiska w rozmowach na ten temat. Przepraszam jeszcze raz za moją tak wielką śmiałość, ale błagam: niech Pan ratuje mojego Szefa! Niech Bóg prowadzi Ekscelencję i Wielką Brytanię do pełnego zwycięstwa”.
Ten list do Churchilla to ważny dokument nie tylko w emocjonalnym aspekcie. To również ważki przyczynek do dyskusji na temat rzekomej agenturalności Becka i jego prohitlerowskich poglądów, oddalający jednoznacznie od ministra Becka jakiekolwiek oskarżenia. Co nie zmienia faktu, że nadal cała historia internowania Becka w Rumunii, od zatrzymania 18 września 1939 r. do jego przedwczesnej śmierci 5 czerwca 1944 r., wydaje się skrywać jakąś tajemnicę. Jak bowiem wyjaśnić niepowodzenie wszystkich akcji politycznych, dyplomatycznych, wreszcie prób ucieczek Becka? Na żądanie prezydenta Roosevelta Rumuni natychmiast zwolnili z internowania prezydenta Mościckiego. Pozwolili uciec Śmigłemu i premierowi Składkowskiemu, pozwolili uciec czy po prostu wyjechać z Rumunii dziesiątkom polskich polityków, setkom wyższych wojskowych, tysiącom żołnierzy zmierzających do polskiej armii. Nie pozwolili uciec ani wyjechać Józefowi Beckowi. Nie pomogły kilkakrotne interwencje amerykańskie – „Roosevelt życzy sobie gościć Becka w Waszyngtonie”. Nie pomogły starania brytyjskie (24 czerwca 1940 r. Beck otrzymuje od Churchilla ofertę objęcia stanowisko doradcy rządu Jego Królewskiej Mości).
Wszystkie te próby, a jest ich w sumie kilkanaście, zaczynając od tureckiej jeszcze w listopadzie 1939 r., rozbijają się o jedną i tę samą przeszkodę: o niechętne stanowisko czy wręcz sprzeciw rządu gen. Sikorskiego. W Paryżu na polecenie prezydenta Roosevelta Robert D. Murphy rozmawia z gen. Sikorskim, który „posługując się pomówieniami, gwałtownie atakuje Becka”. Walka o wyrwanie płk. Becka z rumuńskiej niewoli (bo jak to inaczej nazwać) trwa przez wszystkie te lata aż do jego śmierci. I towarzyszą jej najohydniejsze, najobrzydliwsze zdarzenia.
Już 23 listopada 1939 r. ambasador Polski w Rumunii Roger Raczyński informuje rząd polski w Paryżu: „Minister Beck próbował przejechać nielegalnie do Bukaresztu. Zatrzymał się w Ploiesti, głównym ośrodku naszej opozycji. Sprawa wiąże się z planami nielegalnego wyjazdu Becka z Rumunii”. Gdy ambasada w Bukareszcie otrzymuje wreszcie od rządu w Londynie polecenie przygotowania koniecznego do ucieczki paszportu dla ministra Becka, przygotowuje paszport ze zdjęciem niskiego blondyna, choć każdy wie, że Beck jest wysokim brunetem. W przeddzień długo przygotowywanej ucieczki z Rumunii, planowanej na 20 października 1940 r., Radio BBC podaje wiadomość o aresztowaniu Becka w Rumunii. Jak wiadomo, ucieczka się nie powiodła, a sam Beck został aresztowany. Kto w ten sposób sabotował wszelkie próby jego uwolnienia, czyja zimna, bezwzględna nienawiść dyktowała te posunięcia, można się tylko domyślać.
Od połowy 1942 r. Beck jest już chory. Wraca zadawniona gruźlica. Jedyna walka, jaką przyjdzie mu jeszcze stoczyć, to walka o życie. Tym trudniejsza, że „szlachetni”, pełni najlepszej woli Rumuni nawet nie chcą słyszeć o zezwoleniu na leczniczy wyjazd do Szwajcarii czy Włoch. Ktoś, nie wiadomo kto, cały czas dba o to, by płk Beck pozostawał dla świata wrogiem nr 1, współpracownikiem Hitlera, kandydatem na polskiego Quislinga, zdrajcą i sprzedawczykiem. Ktoś, nie wiadomo kto, nadal produkuje fałszywe dokumenty jego zdrady. Pod depeszą skierowaną przez Oddział Wywiadowczy do Sztabu Naczelnego Wodza 5 maja 1943 r. podpisany jest płk dypl. Stanisław Gano: „Według niesprawdzonych informacji, pochodzących prawdopodobnie z tut. kół węgierskich lub włoskich, Niemcy noszą się z zamiarem utworzenia rządu polskiego dla G.G. [Generalnego Gubernatorstwa] z Kozłowskim i Beckiem. Ze względu na obecną specyficzną sytuację podaję tę wiadomość w formie pogłoski, którą postaram się sprawdzić”.
Dziś wydaje się, że tę sensacyjną wiadomość najprościej byłoby sprawdzić w Moskwie. A być może okazałoby się, że jej prawdziwym autorem jest 21-letni wówczas Wadim Aleksiejewicz Kirpiczenko, przyszły as sowieckiego wywiadu, który 70 lat później oskarży polskiego ministra spraw zagranicznych o to, że był niemieckim agentem. I tak pisze się prawdziwą historię.
Skomentuj