W tym roku minęła 60. rocznica likwidacji więzienia karno-śledczego na Zamku w Lublinie. Formalnie decyzję o jego likwidacji podjęto 13 stycznia 1954 r., ale dopiero w marcu ostatnich więźniów przetransportowano do innych zakładów karnych. W ten sposób zakończyła się dziesięcioletnia historia jednego z najcięższych więzień stalinowskiej Polski. Odegrało ono rolę szczególną, przejmująco tragiczną. W latach 1944–1954 było brutalnym narzędziem tłumienia oporu polskiego społeczeństwa i umacniania totalitarnego systemu. Przez jego cele przeszło około 35 tys. więźniów, w zdecydowanej większości politycznych. W pierwszym okresie funkcjonowania, na przełomie roku 1944 i 1945, gdy Lublin był stolicą PKWN, było centralnym więzieniem dla „wyzwolonej” przez Sowietów Polski. Całkowicie podlegało NKWD, stając się poligonem doświadczalnym dla stosowania terroru, tłumienia oporu i pozyskiwania konfidentów. Wtedy też organizowano transporty więźniów Zamku do sowieckich łagrów. Po 1945 r. przetrzymywano tam w okrutnych warunkach setki żołnierzy AK i WIN oraz innych konspiracyjnych organizacji, w tym także kobiety i młodzież. Więźniów torturowano, głodzono, niszczono psychicznie i fizycznie. Do ostatnich dni istnienia więzienia na żołnierzach wyklętych wykonywano wyroki śmierci. Lubelski Zamek, jedno ze 131 więzień w stalinowskiej Polsce, był owiany wyjątkowo złą sławą.
Zanim przyszli komuniści
Paradoksalnie w komunistycznych kazamatach w Lublinie kontynuowano ponurą tradycję eksterminacji Polaków z czasów niemieckiej okupacji. Więzienie na Zamku zostało wybudowane przez władze carskie w latach trzydziestych XIX w. Z pierwotnego zamku pozostały tylko baszta i kaplica. W okresie międzywojennym również pełniło taką funkcję, co później wykorzystali Niemcy. Jesienią 1939 r. decyzją szefa Generalnej Guberni Hansa Franka na Zamku w Lublinie utworzono więzienie śledcze niemieckiej policji bezpieczeństwa i służby bezpieczeństwa, w praktyce najważniejsze w całym dystrykcie lubelskim. Kierowano do niego aresztowanych z całej Lubelszczyzny.
Początkowo oprócz Polaków znaczną grupę więźniów stanowili Żydzi. Ich liczba spadła, gdy w 1942 r. Niemcy rozpoczęli likwidację lubelskiego getta. Już wtedy więzienie na Zamku należało do najcięższych. W celach mogących pomieścić maksymalnie 500–600 osób przetrzymywano przeciętnie 2–2,5 tys. więźniów. Przepełnienie cel w połączeniu z wilgocią, niewystarczającymi racjami żywnościowymi i nieodpowiednią infrastrukturą sanitarną było przyczyną szerzenia się chorób, głównie tyfusu, duru brzusznego i czerwonki, a co za tym idzie – wysokiej śmiertelności więźniów. Swoją ponurą sławę w czasie niemieckiej okupacji więzienie zawdzięczało także wyjątkowo brutalnym torturom. Na przesłuchania osadzonych przewożono do aresztu gestapo przy ul. Uniwersyteckiej 3. Tam czekała ich kaźń: bicie z wykorzystaniem przeróżnych narzędzi, duszenie i rażenie prądem. W wyniku tortur wielu przesłuchiwanych umierało na miejscu. Na terenie Zamku Niemcy wykonywali również egzekucje, zazwyczaj przez rozstrzelanie. Spora część więźniów trafiła do oddalonego o kilka kilometrów obozu koncentracyjnego na Majdanku lub do innych obozów, m.in. Auschwitz, Sachsenhausen, Ravensbruck, Buchenwald.
Niemieckie więzienie na Zamku funkcjonowało niemal do chwili zajęcia Lublina przez Armię Czerwoną. W nocy z 21 na 22 lipca 1944 r. SS-mani wywieźli stamtąd około 1150 więźniów i zamordowali ich w obozie na Majdanku. 22 lipca przed południem Niemcy przystąpili do egzekucji pozostałych więźniów Zamku, wśród których było 150–200 osób pochodzenia żydowskiego. Większość zabito wówczas w celach. Gdy 23 lipca do Lublina wkroczyły oddziały sowieckiej 8. Armii Gwardii, w zamkowych celach znaleziono zwłoki ponad 300 zamordowanych, a także kilkuset więźniów, których wycofujący się Niemcy nie zdążyli zabić. Według relacji świadków widok był przerażający. Wszędzie krew, trupy i przerażeni i wynędzniali więźniowie.
Posprzątać i pracować dalej
25 lipca 1944 r. sowieckie władze powołały specjalną polsko-sowiecką komisję śledczą, która miała dokonać szczegółowych oględzin masakry. Ale w rzeczywistości jej działania miały charakter czysto propagandowy. Nie oszacowano nawet dokładnie liczby wszystkich ofiar. W jednym z komunikatów komisja miała nawet stwierdzić, że sposób zgładzenia ofiar jest zbieżny ze sposobem zamordowania polskich oficerów w Katyniu. Miał to być rzekomo kolejny dowód na niemieckie sprawstwo tamtej zbrodni. Potem odbył się pochówek ofiar w zbiorowej mogile w okolicach Zamku. Również on miał typowo manifestacyjny charakter. Oprócz przedstawicieli sowieckich władz Lublina wzięli w nim udział m.in. udział dowódca 1. Armii Wojska Polskiego gen. Zygmunt Berling oraz jego zastępca gen. Aleksander Zawadzki.
Zaledwie kilka dni po uprzątnięciu z cel zwłok zamordowanych pojawili się w nich nowi aresztowani. Skierowała ich tam sowiecka komendantura wojenna Lublina. W sierpniu 1944 r. na Zamek trafiły kolejne transporty więźniów. Do grudnia NKWD i sowiecki kontrwywiad wojskowy Smiersz ulokowały na Zamku znaczną część wszystkich aresztowanych na terenie tzw. Polski lubelskiej. Widok eskortowanych więźniów zazwyczaj tłumaczono mieszkańcom Lublina jako aresztowanie kolejnych niemieckich faszystów i tych, którzy z nimi współpracowali. Na swój sposób lubelski Zamek odgrywał wówczas rolę centralnego więzienia dla ziem, które znalazły się pod władzą wspieranego przez Sowietów PKWN. Funkcję tę utracił w zasadzie dopiero wtedy, gdy sowieckie wojska zajęły resztę terytorium państwa polskiego.
Już w pierwszym okresie funkcjonowania komunistycznego więzienia na Zamku wtrącono tam tysiące AK-owców i członków innych konspiracyjnych organizacji, aresztowanych przez Sowietów. Ale trafiali do niego również zwykli ludzie, którzy nie mieli nic wspólnego z konspiracją. Wydany 30 października 1944 r. przez PKWN dekret o ochronie państwa umożliwiał aresztowanie wszystkich, którzy zostali uznani za szkodzących władzy. Wielu osadzonych na Zamku oficerów AK jesienią 1944 r. deportowano do obozów pracy w Związku Sowieckim, skąd mogli powrócić dopiero po paru latach, jeśli pobyt w nich udało im się przeżyć. Od listopada na Zamku wykonywano wyroki śmierci, które wojskowe sądy ferowały wówczas nader często. Pierwszymi straconymi byli zastrzeleni 15 listopada dwaj członkowie AK: Tadeusz Benesz i Franciszek Gadzała. Potem długą listę śmierci wypełniały kolejne ofiary.
Choć Zamek miał opinię więzienia, z którego nie można uciec, w nocy z 18 na 19 lutego 1945 r. doszło do słynnej ucieczki 11 więźniów, z którymi zbiegło 12 wartowników. Inicjatorem ucieczki był Leon Majchrzak, ps. „Dzięcioł”. Udało mu się potem wrócić do działalności podziemnej, ale w grudniu 1953 r., okrążony przez UB, popełnił samobójstwo. O ucieczce więźniów został poinformowany sam Ławrientij Beria, który miał o tym zameldować Stalinowi. W efekcie ochronę zewnętrzną więzienia wzmocniono specjalnym plutonem NKWD. W rejonie Zamku usytuowano również cztery sowieckie czołgi, które miały za zadanie odeprzeć ewentualny atak „band” na więzienie.
Zamek zdobywa ponurą sławę
Wiosną 1945 r. więzienne cele zaczęły się zapełniać kolejnymi osadzonymi. Byli to przede wszystkim członkowie Armii Krajowej, Batalionów Chłopskich i Narodowych Sił Zbrojnych. Potem dołączyli do nich członkowie powstałego we wrześniu 1945 r. Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość oraz podległych mu oddziałów zbrojnych. Oprócz nich do więzienia na Zamku trafiali Ukraińcy, zazwyczaj członkowie Ukraińskiej Powstańczej Armii, których ujęto w trakcie operacji resortu bezpieczeństwa i NKWD. Ale więziono tam również Niemców. Wśród osadzonych byli m.in. funkcjonariusze komendy obozu na Majdanku, a także osoby oskarżone o współpracę z niemieckim okupantem.
Nowi więźniowie zaczęli przybywać jesienią 1947 r. Wtedy to w celach znaleźli się ujawnieni bądź amnestionowani wiosną tego roku członkowie podziemnych organizacji. Bardzo często mieszano ich ze zwykłymi kryminalistami, aby skonfliktować jednych z drugimi. Na Zamku zamykano też żony żołnierzy podziemia. Helena Jaroszyńska, żona Romana Jaroszyńskiego „Romana”, jednego z dowódców NSZ na Lubelszczyźnie, trafiła tam w zaawansowanej ciąży. Po urodzeniu dziecka nadal przebywała w jednej z przepełnionych cel, śpiąc wraz z nim na podłodze. Jeszcze bardziej dramatyczny był przypadek więzionej na Zamku Stefanii Zarzyckiej, którą aresztowano w kwietniu 1949 r. za pomoc oddziałowi kpt. Zdzisława Brońskiego „Uskoka”. Będąca w ciąży Zarzycka została ciężko pobita. W maju po urodzeniu córki zmarła, a dziecko oddano opiece społecznej. Jej mąż za pomoc „Uskokowi” został skazany na 15 lat pozbawienia wolności.
Od 1948 r. na Zamku więziono członków młodzieżowych organizacji konspiracyjnych, bardzo często nawiązujących do przedwojennego harcerstwa. Przetrzymywano tam m.in. grupę 15 harcerzy z podziemnego Tajnego Związku Harcerstwa Polskiego z podlubelskich Trawnik, przywiezionych razem z ich nauczycielką i instruktorką Teresą Majową. Latem następnego roku do cel wtrącono uczestników tzw. cudu lubelskiego, wydarzeń, którym początek dało rzekome pojawienie się łez na obrazie Matki Boskiej w lubelskiej katedrze. Do miasta ciągnęły tysiące pielgrzymów, by obejrzeć obraz. Władze brutalnie spacyfikowały zgromadzenia i aresztowały ich uczestników.
Na wielu osadzonych na Zamku żołnierzach wyklętych wykonano wyroki śmierci. Egzekucje przeprowadzano do ostatnich dni funkcjonowania więzienia. Jeszcze 12 stycznia 1954 r., zaledwie dzień przed wydaniem formalnej decyzji o jego likwidacji, stracono Edwarda Bukowskiego vel Obarskiego, żołnierza byłego zgrupowania partyzanckiego AK-WiN mjr. Hieronima Dekutowskiego „Zapory”. Tak naprawdę nawet dzisiaj nie wiadomo dokładnie, ile faktycznie wyroków wykonano i gdzie pogrzebano ciała ofiar.
Warunki jak za Niemców
Niezależnie od brutalnych śledztw i okrutnych wyroków, prawdziwym piekłem na Zamku były panujące tam warunki. Pod tym względem z lubelskim więzieniem mogło konkurować tylko krakowskie więzienie na Montelupich. Przede wszystkim straszliwy tłok, w zasadzie taki sam jak podczas hitlerowskiej okupacji. Przeciętnie na Zamku przebywało około 1500 więźniów. Oznaczało to ogromne zatłoczenie wszystkich cel. Szczególnie trudne warunki panowały w baszcie, gdzie więźniowie przechodzili trwającą dwa tygodnie kwarantannę. Jeden z osadzonych swój pobyt w baszcie opisał tak: „Było nas ze stu. Warunki makabryczne, ścisk, zaduch. Spaliśmy na jednym boku, przewracaliśmy się na komendę. Spaliśmy na betonie, sienników nie było. Wszędzie pełno pluskiew, byliśmy zawszeni”. Nie inaczej wyglądały cele. Standardem było to, że w liczącej 20 metrów kwadratowych celi znajdowało się 30–40 więźniów. Brak sanitariatów, które zastępował prymitywny „kibel”, sprawiał, że fetor był trudny do zniesienia. Dramatyczne warunki panowały w karcerach, które miały wymiary 1 na 1,5 metra. Częstą praktyką było wlewanie wody do cel (i tak nieogrzewanych) albo otwieranie okien w zimie.
Prawdziwą torturą był system żywieniowy. Początkowo w więzieniu obowiązywały w tym zakresie standardy sowieckie – więźniów nie żywiono, a obowiązek ten miały zastępować paczki od rodzin. Potem racje żywnościowe drastycznie odbiegały od wyznaczonych przez władze norm. Poza tym osadzeni nie mieli łyżek ani naczyń. Jedna z więziennych relacji opisuje to tak: „Wyżywienie było podłe. Posiłki dawano nam dwa razy dziennie. Jeden kawałek chleba i jakaś kawa, raczej roztwór karmelu. Drugi posiłek to jakaś zupa z obierzyn. Po miesiącu z głodu i wycieńczenia nie miałem siły chodzić. Wszyscy poruszali się po ścianach”.
Pewną pomocą mogły być paczki od rodziny, jeśli ta wiedziała o pobycie więźnia na Zamku, a więzienne władze zezwoliły na dostarczanie żywności. Pozwoleń udzielano jednak sporadycznie. Warto nadmienić, że PCK, który w czasie okupacji wysyłał tysiące paczek więźniom lubelskiego Zamku, po wojnie nie mógł tego robić, bo nie uzyskał zgody władz więzienia.
Wobec osadzonych powszechnie stosowano różne formy przemocy fizycznej i psychicznej. Służyły temu przesłuchania. W wydzielonych celach Zamku mieścił się bowiem areszt śledczy Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Lublinie. Metody przesłuchań wyrafinowaną brutalnością przewyższały nawet te, które stosowali wcześniej Niemcy. Jedną z najokrutniejszych tortur było umieszczenie w karcerze pełnym wody. W celach śmierci więźniowie oczekiwali na wykonanie wyroku nierzadko kilkanaście miesięcy, co szybko odbijało się na ich psychice. Jeden z żołnierzy podziemia, który spędził w takiej celi ponad 10 miesięcy, po latach opisał to tak: „Od wieczora zaczynał się czas najgorszy, czas oczekiwania na zwyczajową porę wykonania egzekucji, tzn. o drugiej w nocy. O tej porze przybywała na Zamek prokurator w celu odczytania wyroku i asystowania przy jego wykonaniu. W absolutnej ciszy oczekiwaliśmy na warkot samochodu. Jeżeli samochód zajechał na dziedziniec, zaczynała się jeszcze straszniejsza męka niepewności: czy przyjdą tym razem po mnie”. Stan psychiczny więźniów był fatalny, nic więc dziwnego, że nader często podejmowali oni próby samobójcze.
Więźniów trawiły także choroby. Gruźlica była na porządku dziennym. Mimo że istniał więzienny szpital, w którym jako lekarze pracowali sami więźniowie, praktycznie niemożliwa była pomoc medyczna nawet w podstawowym zakresie. Trudno się dziwić, że relacje wielu byłych więźniów są pod tym względem zgodne: warunki na lubelskim Zamku po wojnie były gorsze niż w niemieckich obozach koncentracyjnych.
Dzisiaj można powiedzieć jedno: więzienie na Zamku, które w czasach hitlerowskiej okupacji było miejscem martyrologii Polaków walczących z okupantem, po wojnie stało się miejscem jeszcze bardziej przejmującej martyrologii walczących z komunistyczną władzą żołnierzy wyklętych.
Skomentuj