Po podpisaniu porozumienia z 14 kwietnia 1950 r. dotyczącego relacji między państwem a Kościołem nadal w polityce prowadzonej przez ks. prymasa Stefana Wyszyńskiego obowiązywała stawka na kupowanie czasu, ale położenie Kościoła w niewielkim tylko stopniu polepszyło istnienie tego dokumentu. Rzecz jasna, nie wiemy, jak by się rzeczy miały, gdyby biskupi poszli za radą ks. kardynała Adama S. Sapiehy i do zawarcia porozumienia by nie doszło, jednak wydaje się, że mogło być tylko gorzej.
Terror mimo porozumienia
12 września 1950 r. episkopat wystosował do prezydenta Bolesława Bieruta obszerne pismo, zawierające analizę położenia Kościoła w powojennym pięcioleciu. Po omówieniu antykościelnych posunięć władz (zaliczono do nich m.in. usuwanie katechizacji ze szkół, zwalczanie zakonów, zmuszanie młodzieży do przynależności do Związku Młodzieży Polskiej, a duchownych do ruchu księży patriotów, atakowanie Stolicy Apostolskiej, likwidacja kościelnego Caritasu) hierarchowie konstatowali: „Episkopat nie uważa, by rząd pragnął stosować się do postanowień tego Porozumienia (z 14 kwietnia 1950 r. – przyp. LM). Wprost przeciwnie, od momentu podpisania Porozumienia sytuacja w szkołach, w klasztorach i sprawach Caritasu uległa dalszemu pogorszeniu”.
W styczniu 1951 r. aresztowano biskupa Czesława Kaczmarka, któremu postawiono zarzut szpiegostwa na rzecz USA i Watykanu. W tym samym miesiącu władze usunęły administratorów apostolskich z diecezji na ziemiach zachodnich i północnych i doprowadziły do ustanowienia w ich miejsce wikariuszy kapitulnych, co groziło schizmą tych diecezji. Prymas zdecydował się jednak na udzielenie narzuconym wikariuszom jurysdykcji. Decyzja ta dała asumpt do oświadczenia jednego z rzymskich kurialistów francuskiemu dyplomacie, że „pewne aspekty” posunięć ks. abp. Stefana Wyszyńskiego budzą „poważne zastrzeżenia”.
W 1952 r. ucisk Kościoła ze strony państwa ciągle się nasilał. Rok 1953 zaczął się procesem pokazowym siedmiu osób, w tym czterech księży, z diecezji krakowskiej. Zapadły drakońskie wyroki: trzy kary śmierci, jeden wyrok dożywotniego więzienia; jednak żaden wyrok śmierci nie został wykonany.
9 lutego 1953 r. Rada Państwa wydała dekret o obsadzaniu duchownych stanowisk kościelnych. Istnienie tego dekretu oznaczało, że władze aktem prawa wewnętrznego wkraczają w materie zastrzeżone do regulacji konkordatowej, w dodatku czyniąc to aktem o charakterze jednostronnym, bez żadnej konsultacji z biskupami. Z czymś takim nie mieliśmy do czynienia w przypadku porozumienia z 14 kwietnia 1950 r.
Na gruncie lutowego dekretu zarówno tworzenie, przekształcanie i znoszenie „duchownych stanowisk kościelnych”, jak i objęcie takiego stanowiska oraz zwolnienie i przenoszenie na inne stanowisko wymaga „uprzedniej zgody właściwych organów państwa” (art. 2 i 3). Prezydium Rządu miało decydować o nominacjach biskupów, natomiast prezydia wojewódzkich rad narodowych we wszystkich innych wypadkach (art. 4). I na koniec art. 6 głosił: „Uprawianie przez osobę piastującą duchowne stanowisko kościelne działalności sprzecznej z prawem i porządkiem publicznym bądź popieranie lub osłanianie takiej działalności powoduje usunięcie tej osoby z zajmowanego stanowiska przez zwierzchni organ kościelny samoistnie lub na żądanie organów państwowych”.
Postanowienia tego rodzaju jawnie gwałciły prawa i niezależność organizacyjną Kościoła. Wszystko wskazywało na to, że władzą najwyższą w polskim Kościele nie będzie papież, lecz państwo. I nie biskup będzie kierował działalnością swojej diecezji, ale prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej.
Prymas stawia weto
17 lutego 1953 r. prymas powiedział Franciszkowi Mazurowi, członkowi Biura Politycznego KC PZPR, że „Dekret jest pozbawiony wszelkich podstaw prawnych; jest bez precedensu, gdyż nawet w Meksyku nie znajdzie się ustawy tak daleko wchodzącej w życie Kościoła”, ale już 23 lutego przesłał mu rzeczowe stanowisko episkopatu w sprawie tego aktu prawnego. 13 marca Komisja Główna Episkopatu w liście do premiera Bolesława Bieruta przypomniała, że „Episkopat (...) chociaż zaskoczony Dekretem, pragnął jednak znaleźć wyjście i ustalić modus vivendi – z tych powodów wysunął postulat uzgodnienia jakiegoś rozporządzenia wykonawczego (…). Postulaty Episkopatu nie zostały wzięte pod uwagę”.
5 maja prezes Rady Ministrów wydał zarządzenie w sprawie wykonania dekretu o obsadzaniu duchownych stanowisk kościelnych, które wbrew nadziejom Kościoła jeszcze bardziej zaostrzyło postanowienia lutowego dekretu. Na mocy tego zarządzenia kwestia struktury wewnętrznej Kościoła i obsady personalnej stanowisk kościelnych pozostawała już nie tyle w kompetencji prezydium WRN, co w wyłącznej gestii Urzędu do Spraw Wyznań.
8 maja 1953 r. episkopat zaprotestował przeciwko takiemu upaństwowieniu Kościoła w słynnym memoriale „Non possumus”. W imieniu polskich biskupów prymas pisał, że lutowy dekret ma „niewątpliwie stworzyć podstawy prawne do systematycznego już wkraczania Państwa w wewnętrzne rządy Kościoła”. Oznaczało to, że „cesarz sięga w danym wypadku już po rzeczy Boskie, owszem przywłaszcza sobie prawo sięgania po nie własną mocą stale i systematycznie”. Dzieje się tak, mimo że Kościół nie opowiada się „za jakąkolwiek antykomunistyczną krucjatą”. Na koniec sformułowane jest żądanie, „aby w myśl zawarowanej w naszej Konstytucji zasady o rozdziale Kościoła od Państwa – Państwo nie mieszało się w sprawy religijne, duchowe i wewnętrzne Kościoła”.
Memoriał „Non possumus” nie powstał natychmiast po przyjęciu przez Radę Państwa dekretu o obsadzaniu duchownych stanowisk kościelnych. Wynika z tego, że biskupi ciągle pragnęli na drodze rozmów poprawić nieco położenie Kościoła. Ponadto zwraca uwagę, że memoriał przyjęto za dokument kościelny po śmierci Józefa Stalina, można było więc się spodziewać, że najgorsze właśnie mija i system stanie się mniej opresywny. W tej sytuacji można było pozwolić sobie na bardziej stanowcze działania. Czyżby oznaczało to, że stawka na kupowanie czasu nareszcie zacznie przynosić owoce?
9 czerwca sekretarz episkopatu zwrócił się do Rady Państwa z prośbą, „by się mogło odbyć posiedzenie Komisji Mieszanej, celem uzgodnienia wykonywania Dekretu”, ponieważ: „Przepisy wykonawcze do Dekretu mogłyby być takie, żeby nie ograniczały jeszcze bardziej wolności Kościoła, a jednocześnie zabezpieczały interes Państwa. Przy dobrej woli przepisy wykonawcze mogłyby być w ten sposób uzgodnione”. I ta prośba została zignorowana.
O. Tomasz Rostworowski OP podaje, że pod koniec lipca 1953 r. liczba uwięzionych i aresztowanych kapłanów wynosiła ok. tysiąca, co stanowiło ok. 10 proc. ówczesnego stanu duchowieństwa. Mimo to biskupi uporczywie szukali porozumienia z władzami.
25 września 1953 r. prymas Wyszyński został zatrzymany; odbyło się to na podstawie nakazu internowania wydanego przez Prezydium Rady Ministrów. W oficjalnym komunikacie mowa jest jedynie o tym, że „Prezydium Rządu (...) zakazało arcybiskupowi Stefanowi Wyszyńskiemu wykonywania funkcji związanych z dotychczasowymi jego stanowiskami kościelnymi”. W związku z tym episkopat 28 września zebrał się na nadzwyczajnym posiedzeniu, żeby dokonać wyboru na wakujące stanowisko przewodniczącego. Władze zażądały, aby stał się nim bp Michał Klepacz, jeden z negocjatorów porozumienia kwietniowego, i zagroziły, że każdy inny biskup, który próbowałby objąć kierownictwo episkopatu, podzieli los prymasa. Biskupi zachowali się zgodnie z żądaniem władz. Nie był to koniec ustępstw ze strony Kościoła. Na tym samym posiedzeniu episkopat uchwalił upokarzające oświadczenie, które wcześniej odrzucił przebywający w odosobnieniu prymas. I na tym nie koniec. 17 grudnia 1953 r. członkowie episkopatu złożyli ślubowanie na wierność PRL zgodnie z art. 5 lutowego dekretu Rady Państwa.
Trudna gra na dwa fortepiany
Polscy biskupi w 1953 r. rozpoczęli trudną grę na dwa fortepiany: z jednej strony stanowcze non possumus prymasa Stefana Wyszyńskiego, z drugiej zaś – dalsze trwanie Kościoła w oczekiwaniu na zelżenie nacisku władz po śmierci Józefa Stalina. Zatem kościelna polityka kupowania czasu, rozpoczęta przez internowanego prymasa w postaci zawarcia porozumienia z 14 kwietnia 1950 r., winna być nadal kontynuowana, co czynił nowy przewodniczący episkopatu, ale sam prymas poprzez swoje internowanie ukazywał, jak wygląda w rzeczywistości polityka władz PRL wobec Kościoła. Czy gra na dwa fortepiany odniesie skutek? Jej istotnym elementem była zasada, że trzeba umieć się ugiąć, żeby nie dać się złamać. Czy i tym razem ta polityczna mądrość zatriumfuje?
Co było stawką w grze, do której zostali zmuszeni biskupi? Nie tyle chodziło o likwidację samej religii, co ograniczenie niezależności Kościoła i sprowadzenie go do roli Cerkwi prawosławnej w Związku Sowieckim. Gdyby się to powiodło, powstałby rodzaj cezaropapizmu, o czym wyraźnie mówił prymas w rozmowie z F. Mazurem odbytej na początku 1953 r.: „Powstaje dziś pytanie: Kościół czy Cerkiew? – Kościół w Polsce nie może być Cerkwią i nie będzie Cerkwią. Bo Cerkiew to schizma, a wy jej nie chcecie. (...) Bo Cerkiew – to cezaropapizm (a) Religia państwowa to najgorsza forma niewoli obywateli. (...) Jako postulat czasów – to samodzielność Kościoła”.
Problem sprowadzał się zatem do tego, czy episkopat łącznie z uwięzionym prymasem wywalczą taki status Kościoła, który gwarantowałby niezależność hierarchii od władz partyjno-państwowych i tym samym pewien zakres autonomii w życiu publicznym. W przeciwnym razie realizacja konstytucyjnej zasady oddzielenia Kościoła od państwa prowadziłaby do tego, że katolickie duchowieństwo stałoby się specyficzną częścią aparatu państwowego zdominowanego przez PZPR. Jeszcze bardziej ograniczałoby to zakres wolności, jaki panował w PRL.
Zastanawiając się nad polityką prymasa Wyszyńskiego w pierwszej połowie lat 50., Adam Michnik w wydanej w 1977 r. książce „Kościół, lewica, dialog” pytał, „czy w stalinowskim okresie Kościół bronił praw ludzkich, czy bronił wolności i godności człowieczej? Odpowiadam na to pytanie twierdząco. W pełni podzielam opinię Czesława Miłosza, który napisał, iż w okresie stalinowskim »budynek kościelny był jedynym miejscem, dokąd nie przenikało urzędowe kłamstwo, a kościelna łacina pozwalała zachować wiarę w wartość ludzkiej mowy, poza tym poniżanej i naginanej do najgorszych zadań«”. Przyszły redaktor „Gazety Wyborczej” miał całkowitą rację.
Sukces Kościoła
Polityka kupowania czasu i czekanie na nieuchronne zmiany po śmierci Stalina, jaką kierował się zarówno uwięziony prymas Wyszyński, jak i episkopat z bp. Klepaczem na czele, zaczęła na jesieni 1956 r. przynosić efekty. 28 października uwolniono prymasa, który mógł wreszcie wrócić do Warszawy. Poprzedzone to zostało zobowiązaniem nowego I sekretarza KC PZPR do uwolnienia pozostałych hierarchów, zgodą na objęcie przez nich poprzednich stanowisk kościelnych, reaktywowaniem Komisji Wspólnej rządu i Episkopatu oraz nowym uregulowaniem położenia Kościoła w PRL.
W czasie obrad reaktywowanej Komisji Wspólnej rządu i Episkopatu, 4 grudnia 1956 r., postanowiono, że sprawy personalne Kościoła będą rozwiązywane w sposób zbliżony do regulacji przyjętej w konkordacie z 10 lutego 1925 r. Komunikat Komisji Wspólnej z 8 grudnia zawierał bardziej całościowe uregulowanie problematyki stosunków Kościół–państwo. Mówiło się w nim, że w miejsce lutowego dekretu Rady Państwa „Projekt nowego aktu prawnego będzie uzgodniony na Komisji Wspólnej”. Ponadto podjęto decyzję, że religia w szkołach będzie prowadzona jako „przedmiot nadobowiązkowy”, uzgodniono zasady opieki religijnej nad chorymi i więźniami oraz zasady powoływania kapelanów więziennych, osiągnięto też porozumienie w sprawie pięciu nowych biskupów ustanowionych przez Stolicę Apostolską dla ziem zachodnich.
W dekrecie Rady Państwa z 31 grudnia 1956 r. o organizowaniu i obsadzaniu stanowisk kościelnych zamiast „zgody” organów państwowych na tworzenie i przekształcanie terytorialne diecezji i parafii, jak było na gruncie dekretu Rady Państwa z 1953 r., wystarczyło „uprzednie porozumienie się z właściwym organem państwowym” (art. 1) lub „niezgłoszenie zastrzeżeń właściwego organu państwowego” (art. 2 pkt 2). Art. 4 mówił o sposobie mianowania na stanowiska arcybiskupów, biskupów diecezjalnych, koadiutorów z prawem następstwa, proboszczów i administratorów parafii; tu wymagano „uprzedniego upewnienia się, czy przeciw osobom, które mają być mianowane na te stanowiska, nie zachodzą uzasadnione zastrzeżenia właściwego organu państwowego”. Art. 5 pkt 3 przewidywał nawet, że w przypadku rozbieżności stanowisk „ostateczne rozstrzygnięcie następuje w drodze porozumienia zwierzchniego organu kościelnego z Rządem”.
Grudniowy dekret Rady Państwa stanowił w dziejach PRL zamknięcie próby ustanowienia cezaropapistycznego rozwiązania w stosunkach między państwem a Kościołem. Jego postanowienia w sprawach obsady stanowisk kościelnych niewiele różniły się od zobowiązań zawartych w konkordacie z 10 lutego 1925 r. W ten sposób niezależność kościelnej organizacji wobec państwa została utrzymana, co nie znaczy, że w przyszłości nie dojdzie na tym tle do sporów z państwem.
Trafnie zwrócił uwagę Andrzej Werblan: „Rezultaty kilkuletniej presji politycznej, administracyjnej i policyjnej na Kościół i religię okazały się raczej odwrotne do zamierzonych. Rzeczywista religijność społeczeństwa nie zmalała, umocniła się jeszcze i ponadto nabrała bardziej politycznego wyrazu. Formalna laicyzacja pozostawała w odwrotnym stosunku do rzeczywistej, co już rychło – bo jesienią 1956 r. – miało znaleźć spektakularne potwierdzenie”. Trudno się dziwić, że od tego momentu powoli zaczyna się kształtować dualizm państwo–Kościół, na krótko jedynie naruszony w okresie legalnego istnienia NSZZ „Solidarność”. Powodowało to, że system polityczny PRL musiał się zacząć zmieniać, stając się znacznie mniej monolityczny niż u progu lat 50.
Z okazji pierwszej pielgrzymki Jana Pawła II do Polski linia polityczna prymasa Wyszyńskiego została poddana przez Adama Michnika ponownej analizie: „Tymczasem linia ta – choć pełna niuansów i przeobrażeń – pozostała w istocie niezmienna: konsekwentnie bronić zasad Ewangelii i nie tracąc kontaktu z rzeczywistością – wydzierać należy sobie prawa, wymuszając zasadę dialogu i cząstkowych kompromisów w stosunkach między Kościołem i państwem, przeobrażać realia przez stwarzanie faktów dokonanych”. To znacznie bardziej trafne uwagi niż te czynione przez niego w połowie lat 80. Michnik pisał wówczas, że porozumienie z 1950 r. i non possumus wypowiedziane w 1953 r. to są „dwie twarze tej samej idei. Pierwsza twarz – gotowość do kompromisu nie może mieć na celu uniknięcia trudności, lecz wyłącznie dobro Kościoła. Druga twarz – są sprawy, które nie mogą być przedmiotem kompromisu”. Tyle tylko że nie byłoby sukcesu w 1956 r., gdyby Kościół dał się złamać w krytycznym 1953 r.; w rzeczywistości ugiął się, ale nie dał się zniszczyć.
Całą sytuację znacznie lepiej rozumiał sam prymas Stefan Wyszyński, który na audiencję do Piusa XII w 1957 r. zabrał zarówno uwięzionego wcześniej hierarchę (abp Antoni Baraniak), jak i kierujących w tym czasie Episkopatem (bp Michał Klepacz i bp Zygmunt Choromański). Biskupi odnieśli sukces dzięki umiejętności cierpliwego czekania, determinacji w szukaniu kompromisowych rozwiązań, ale i gotowości do powiedzenia non possumus, zdolności do zespołowego działania i dobrej ocenie sytuacji. Nie wolno zapominać też o Boskiej pomocy. Dzięki temu wszystkiemu episkopat in corpore świetnie zdał w pierwszej połowie lat 50. ubiegłego wieku egzamin z trudnej gry na dwa fortepiany i to w sytuacji, gdy w Polsce rzeczywiście mieliśmy do czynienia z implementacją sowieckich rozwiązań, zapowiadających ustanowienie totalitaryzmu tout court.
Skomentuj