Nie tak dawno minęła 20. rocznica śmierci Władysława Siły-Nowickiego, wybitnego prawnika, polityka, żołnierza dwóch konspiracji: antyniemieckiej i antykomunistycznej, opozycjonisty. Zmarł 20 lutego 1994 r. w wieku 81 lat. O jego postaci przypomniano dwa miesiące temu w Sejmie. Parlamentarny Zespół Miłośników Historii patronował niecodziennemu wydarzeniu, jakim było przekazanie przez rodzinę mecenasa jego prywatnego archiwum (ponad 150 dokumentów) do warszawskiego Archiwum Akt Nowych. Jednymi z ważniejszych dokumentów są materiały dotyczące jego działalności konspiracyjnej, w tym przede wszystkim w strukturach Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość (WiN), dokumenty dotyczące pomocy, której Siła-Nowicki udzielał jako adwokat w procesach politycznych w czasach PRL, a także materiały związane z obradami Okrągłego Stołu. To niezwykle cenny zbiór dla historyków badających najnowszą historię Polski. Ale postać mecenasa jest także wyjątkowa z innych powodów. W swoim bogatym i niezwykle barwnym życiu miał styczność z wieloma kluczowymi postaciami polskiej historii XX wieku. Byli wśród nich m.in. prezydent Warszawy Stefan Starzyński, dowódca Błękitnej Armii gen. Józef Haller, arcybiskup metropolita lwowski Andrzej Szeptycki, legendarny dowódca antykomunistycznego podziemia mjr Hieronim Dekutowski, prymas Polski Stefan Wyszyński, dyktator PRL gen. Wojciech Jaruzelski oraz premierzy Tadeusz Mazowiecki i Jan Olszewski. Siła-Nowicki był świadkiem i uczestnikiem życia Polski międzywojennej, komunistycznej i tej, która przyszła w 1989 r. – Polski demokratycznej. Każda z nich osobiście go doświadczyła.
Zanim przyszła wojna
Urodził się w 1913 r. w prawniczej rodzinie, której korzenie sięgały czasów jagiellońskich. Jego pierwsze lata związane były z Lubelszczyzną, gdzie jego ojciec nabył niewielki majątek w Wylągach koło Kazimierza Dolnego i pracował jako sędzia gminny w pobliskich Puławach. Tuż przed I wojną światową Siła-Nowicki znalazł się w Obudówce na Ukrainie, dokąd przeprowadziła się jego rodzina. Gdy nastała wolna Polska, mieszkał w Warszawie, a potem w Kielcach, gdzie uczęszczał do gimnazjum im. Jana Śniadeckiego. W 1935 r. ukończył studia prawnicze na Uniwersytecie Warszawskim. Wtedy właśnie był świadkiem pogrzebu marszałka Piłsudskiego, którego śmierć wywarła wpływ na kształtowanie się jego poglądów. Odszedł bowiem ktoś, z kim młody Siła-Nowicki całkowicie utożsamiał się politycznie.
Po studiach rozpoczął służbę w Szkole Podchorążych Rezerwy Kawalerii w Grudziądzu, a następnie w 22. Pułku Ułanów w Brodach, otrzymując nominację na podporucznika rezerwy. Jesienią 1936 r. powrócił do Warszawy, gdzie podjął pracę w Departamencie Wyznań Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Wtedy też nawiązał współpracę z wywiadem Korpusu Ochrony Pogranicza (KOP), traktując to jako wyraz czynnego patriotyzmu. Rok później zaczął aplikację adwokacką, której nie zdołał jednak dokończyć przed wybuchem wojny. W 1936 r. jego rodzina przeprowadziła się z Opola Lubelskiego do Beresteczka. Tam poznał Irenę Joszkównę, swoją przyszłą żonę.
W końcu przyszedł burzliwy rok 1939, kiedy wojna w Europie wisiała w powietrzu. 28 sierpnia Siła-Nowicki otrzymał wezwanie do macierzystego 6. Pułku Strzelców Konnych im. Hetmana Żółkiewskiego, którym dowodził płk Stefan Mossor. 1 września wraz z pułkiem znalazł się we Lwowie, by następnie poprzez Brody, Kowel, Warszawę, Sochaczew i Kutno trafić na front zachodni w okolicach Uniejowa. Podczas walk w rejonie Otwocka został poważnie ranny. Kampanię wrześniową zakończył w Warszawie, przeżywając głęboką frustrację z powodu klęski. Gdy doszedł do siebie, przedarł się przez zieloną granicę do Beresteczka, gdzie w październiku 1939 r. zawarł związek małżeński.
Myślał wówczas o przedostaniu się do Francji, aby tam walczyć w szeregach nowej polskiej armii. Wraz z żoną wyjechał więc do zajętego przez Litwinów Wilna. Tam urodziła się jego najstarsza córka Maria Ludwika. Gdy w czerwcu 1941 r. wybuchła wojna sowiecko-niemiecka wojna, Nowiccy po wielu perturbacjach przedostali się ponownie do Warszawy, gdzie Siła-Nowicki włączył się w działalność konspiracyjną, pracując w Delegaturze Rządu na Kraj i w Unii, chrześcijańsko-demokratycznej organizacji kierowanej przez Jerzego Brauna. Właśnie wtedy znalazł się w politycznym kręgu chadecji.
W czasie okupacji często bywał w Beresteczku, gdzie urodziła się jego druga córka Agnieszka Ewa. Był świadkiem rzezi Polaków na Wołyniu, dokonanej przez ukraińskich nacjonalistów. Kilkakrotnie rozmawiał o tym z arcybiskupem Andrzejem Szeptyckim, który zrobił na nim duże wrażenie. Przede wszystkim był jednak świadkiem niemieckiego terroru w okupowanej Warszawie. Gdy 1 sierpnia 1944 r. w Warszawie wybuchło powstanie, Nowicki walczył w oddziale „Rygiel”, w grupie płk. Radwana jako oficer plutonu dywersji bojowej Warszawa-Śródmieście. 18 sierpnia po raz drugi został ranny, tym razem bardzo ciężko. Po kapitulacji Warszawy znalazł się w Pruszkowie, a stamtąd przedostał się na Lubelszczyznę do rodzinnych Wylągów. Wiosną 1945 r. trafił do Lublina, gdzie zastał go koniec wojny.
W stalinowskiej Polsce
Ostateczne pokonanie hitlerowskich Niemiec nie było dla Siły-Nowickiego końcem walki. Wtedy zaczął się jej najbardziej dramatyczny etap. Dopiero na Lubelszczyźnie mógł zobaczyć, jak wyglądają nowe rządy i nowa Polska. Wszechwładny terror UB i NKWD, tysiące aresztowanych AK-owców i zwykłych mieszkańców wsi i miast – to wszystko rodziło opór. Wiosną 1945 r. na terenach tzw. Polski lubelskiej nastąpiła jego eksplozja. Na bazie starych struktur AK i jej oddziałów dywersyjnych tworzyły się nowe oddziały, które podejmowały walkę z siłami komunistycznej władzy. Były wśród nich oddziały zgrupowania AK-DSZ mjr Hieronima Dekutowskiego „Zapory”. To z nim Siła-Nowicki miał związać swoje dalsze konspiracyjne losy. Ale nie od razu.
Najpierw w Lublinie włączył się w działalność związanego z Karolem Popielem konspiracyjnego Stronnictwa Pracy i został wiceprezesem jego wojewódzkich struktur. Potem nawiązał kontakt z lubelskimi strukturami AK-DSZ. Gdy we wrześniu 1945 r. powstało Zrzeszenie WiN, znalazł się w jego szeregach. Od tej pory działał w obu tych organizacjach. Bezpieka po raz pierwszy zwróciła uwagę na Siłę-Nowickiego, gdy ten 11 lipca 1946 r. zorganizował w Lublinie uroczystości z okazji 3. rocznicy śmierci gen. Władysława Sikorskiego. Wtedy Nowicki po raz pierwszy zetknął się z biskupem lubelskim i późniejszym prymasem Stefanem Wyszyńskim, który celebrował nabożeństwo żałobne w lubelskiej katedrze.
W październiku podziemie na Lubelszczyźnie, podobnie jak w innych rejonach kraju, zaczęło słabnąć. Po aresztowaniach w Okręgu Lubelskim WiN Siła-Nowicki został komendantem Obwodu WiN Lublin-Miasto, a pod koniec listopada inspektorem Inspektoratu Lublin tej organizacji. Należał do ścisłego kierownictwa lubelskiego WiN. To jemu podlegały oddziały „Zapory”, z którym znał się już dobrze. Jeszcze w 1945 r. „Zapora” kilkakrotnie gościł w jego rodzinnych Wylągach. W grudniu 1946 r. ludzie „Zapory” spędzali tam Boże Narodzenie. Siła-Nowicki prowadził z nimi rozmowy na temat szans dalszej walki, próbując ich przekonać, by się ujawnili. Czuł się za nich odpowiedzialny. Sytuacja polityczna w kraju nie pozostawiała już żadnych złudzeń. 19 stycznia 1947 r. odbyły się wybory do Sejmu – całkowicie sfałszowane, jak się później okazało. 22 lutego nowo wybrany Sejm uchwalił amnestię dla żołnierzy podziemia.
Siła-Nowicki chciał jednak gwarancji dla „Zapory” i jego ludzi. Na przełomie lutego i marca wraz z komendantem okręgu „Drugakiem” (ppłk Wilhelm Szczepankiewicz), jego zastępcą „Wirem” (Konrad Bartoszewski) oraz inspektorami bialskim i puławskim uczestniczył w negocjacjach z przedstawicielami WUBP w Lublinie, a następnie MBP w Warszawie. Rozmowy te przesądziły o ujawnieniu. Nowicki wrócił na Lubelszczyznę, aby zgodnie z zawartym układem ujawnić podległych mu ludzi. „Zapora” nie dowierzał jednak władzy i odmówił. Nowicki, który w marcu formalnie ujawnił swoją działalność w WiN, nadal utrzymywał kontakty z grupą „Zapory”. Czas amnestii dobiegał końca. Latem również Nowicki zdał sobie sprawę z tego, że mimo ujawnienia nie może liczyć darowanie „win”. Postanowił dołączyć do grupy „Zapory”, która zamierzała się przedrzeć do strefy amerykańskiej.
Wszyscy mieli się spotkać 16 września 1947 r. w Nysie Kłodzkiej w pobliżu czechosłowackiej granicy. Było ich siedmiu: „Zapora”, Arkadiusz Wasilewski „Biały”, Edmund Tudruj „Mundek”, Jerzy Miatkowski „Zawada”, Stanisław Łukasik „Ryś”, Tadeusz Pelak „Junak” i Władysław Siła-Nowicki. Na miejscu okazało się jednak, że operacja cały czas była pod kontrolą UB. Wszystkich złapano, przewieziono do aresztu MBP w Warszawie i poddano brutalnemu śledztwu. Przez wiele tygodni Nowicki razem z „Zaporą” siedział w karcerze, nagi i skuty kajdankami. Po dwóch latach śledztwa był wrakiem człowieka. W listopadzie 1948 r., podczas rozprawy przed Sądem Rejonowym w Warszawie Nowicki, tak jak pozostali oskarżeni ubrany w niemiecki mundur, otrzymał cztery wyroki śmierci. Oczekując na wykonanie kary, na przełomie stycznia i lutego 1949 r. podjął wraz z kolegami próbę ucieczki, jednak ich zamiar zdradził jeden ze współwięźniów.
Latem tego samego roku rodzina Nowickiego zwróciła się do prezydenta Bolesława Bieruta o ułaskawienie. Na skutek interwencji siostry Feliksa Dzierżyńskiego Aldony Kojałłowiczowej i sowieckiego ambasadora Lebiediewa Bierut zamienił mu karę śmierci na dożywotnie więzienie. Nowicki spędził prawie 10 lat w najcięższych stalinowskich więzieniach: w Rawiczu, Wronkach i Strzelcach Opolskich. W grudniu 1956 r., na fali popaździernikowej odwilży, został zwolniony. Mógł mówić o wyjątkowym szczęściu. Jako jedyny z grupy „zaporczyków” zdołał ocalić życie, a w końcu odzyskać wolność. Rok później został zrehabilitowany. Ale tamte doświadczenia zrodziły w nim pewien moralny obowiązek. Tak to określił po latach: „Moim obowiązkiem wobec społeczeństwa i państwa jest podjąć się obrony w sprawach politycznych w każdym wypadku, gdy się ode mnie takiego obowiązku zażąda”.
Pomiędzy władzą a opozycją
Rok 1957 to początek nowego rozdziału w życiu Siły-Nowickiego. Nie tylko doprowadził do końca swoją rehabilitację, ale nie zapominał też o losie więźniów politycznych. Poświęcił temu obszerne studium „Sprawy więźniów politycznych w Polsce”. Usiłował reaktywować zawieszone w 1946 r. Stronnictwo Pracy, ale bez powodzenia. Potem skończył rozpoczętą przed wojną aplikację adwokacką i zajął się sprawami rehabilitacyjnymi byłych członków AK i WiN. Robił to z wielkim zaangażowaniem, nie zważając na okoliczności. Z czasem stał się adwokatem niepokornym, takim, który potrafił nie bać się władzy. Miał też coraz liczniejszą klientelę. W 1967 r. był m.in. obrońcą Niny Karsov, pisarki i tłumaczki, aresztowanej rok wcześniej przez SB i skazanej na trzy lata więzienia za opis kręgów opozycyjnej inteligencji. W 1968 r. wspólnie z Janem Olszewskim bronił Janusza Szpotańskiego, satyryka i poety, który również został skazany na trzy lata więzienia za napisanie satyrycznej opery „Cisi i gęgacze, czyli bal u prezydenta”, będącej pamfletem na rządy Władysława Gomułki.
W latach 60. Siła-Nowicki oprócz praktyki prawniczej udzielał się także na innych polach. Był członkiem warszawskiego Klubu Inteligencji Katolickiej oraz zespołu informacyjnego przy prymasie Stefanie Wyszyńskim, który darzył go estymą. Przełomowym momentem w jego relacjach z komunistycznymi władzami stał się marzec 1968 r., kiedy pod zarzutem działalności antypaństwowej dokonano rewizji w jego domu. To wtedy SB znalazła materiały dotyczące prymasowskiego zespołu informacyjnego. Nowickiemu wytoczono sprawę karną i odsunięto go od wykonywania zawodu. Nie zrezygnował jednak z aktywności. W 1969 r. został doradcą prawnym Episkopatu Polski. Gdy w 1971 r. cofnięto mu zakaz wykonywania zawodu, wrócił do praktyki. Bronił przywódców Ruchu, konspiracyjnej organizacji powstałej w połowie lat 60., oskarżonych o „prowadzenie przygotowań do obalenia w przyszłości przemocą ustroju socjalistycznego w PRL” oraz liczne przestępstwa kryminalne.
Działalność mecenasa skrupulatnie rejestrowała SB, wzywając go na przesłuchania i strasząc ponowną utratą prawa wykonywania zawodu. W grudniu 1975 r. Siła-Nowicki podpisał słynny „List 59”, będący protestem przeciwko projektowanym zmianom w konstytucji oraz swoistą deklaracją celów środowisk opozycyjnych. W czerwcu 1976 r. był sygnatariuszem oświadczenia 14 intelektualistów solidaryzujących się ze strajkującymi w Radomiu i Ursusie robotnikami. A w 1977 r. rozpoczął współpracę z Biurem Interwencyjnym KOR, udzielając porad prawnych i reprezentując wielu jego członków w procesach sądowych. Gdy w 1979 r. powstała Konfederacja Polski Niepodległej, także i jej działaczy reprezentował w sądach.
Miał już wtedy markę mecenasa opozycji. Sam zresztą angażował się w wiele jej akcji, m.in. w opracowanie raportu o przestrzeganiu praw człowieka i obywatela w PRL, jaki w 1980 r. przygotowywała Komisja Helsińska KSS KOR. Brał też udział w pracach nad statutem „Solidarności”, blisko współpracował z Lechem Wałęsą, a potem z Komisją Krajową. Jako ekspert zawsze doradzał „realizm na miarę aktualnych możliwości”, dokładnie tak jak zalecał prymas Wyszyński. W czasie stanu wojennego występował w obronie pozbawionych wolności działaczy związku, działał w prymasowskim Komitecie Opieki nad Osobami Pozbawionymi Wolności i Ich Rodzinami, prowadził podziemne odczyty w kościołach, w tym także w kościele św. Stanisław Kostki na warszawskim Żoliborzu, gdzie posługę sprawował kapłan „Solidarności” ks. Jerzy Popiełuszko. A przede wszystkim bronił w sądach działaczy solidarnościowej opozycji, umacniając tym swój wielki prestiż społeczny. W maju 1983 r. został pełnomocnikiem matki Grzegorza Przemyka, warszawskiego maturzysty zamordowanego przez funkcjonariuszy milicji. Kilka miesięcy później władze zmusiły go do przejścia na emeryturę, ale to nie zamknęło mu ust. W lutym 1984 r. Siła-Nowicki w liście otwartym do gen. Wojciecha Jaruzelskiego zarzucił władzom PRL lekceważenie woli społeczeństwa i stawianie się ponad prawem. Te wytoczyły mu postępowanie karne, które potem umorzono na podstawie amnestii.
W 1986 r. Siła-Nowicki podjął kontrowersyjną decyzję o przystąpieniu do Rady Konsultacyjnej przy Przewodniczącym Rady Państwa gen. Wojciechu Jaruzelskim, co spora część działaczy podziemnej „Solidarności” odebrała bardzo negatywnie. Do dzisiaj nie znamy motywów tamtej decyzji. Być może stała za nią wiara w to, że wejście do tego gremium pozwoli mu na poruszenie wielu ważnych spraw. Tak można by sądzić z archiwalnych dokumentów z posiedzeń rady. W jednym z nich Siła-Nowicki domaga się wyjaśnienia okoliczności zbrodni katyńskiej. Był to chyba jeden z pierwszych głosów, jakie pojawiły się na ten temat na forum państwowym.
Gdy wiosną 1988 r. Polskę ogarnęła fala strajków, Siła-Nowicki znowu stanął u boku lidera „Solidarności”. Jednak wtedy szybko został zmarginalizowany przez otoczenie Wałęsy. Potem pojawił się w trakcie obrad Okrągłego Stołu, ale jako kandydat niezależny. Opozycja traktowała go z rezerwą, ponieważ jego udział był pomysłem gen. Czesława Kiszczaka, szefa MSW. 6 lutego 1989 r., podczas inauguracyjnych obrad Siła-Nowicki, nie zważając na przyjęty porządek, zaproponował uczczenie minutą ciszy niedawno zamordowanych kapłanów: Stefana Niedzielaka i Stanisława Suchowolca. Wywołało to poruszenie, jednak obie strony – opozycyjna i rządowa – postanowiły „wyciąć” wystąpienie mecenasa z telewizyjnej transmisji. Na podobne wystąpienie nie zdecydował się wówczas żaden z przedstawicieli opozycji. To był zarazem jeden z najlepszych momentów w karierze Siły-Nowickiego, który wykazał nie tylko odwagę, ale i wielką polityczną mądrość. Zasiadając w Zespole Reform Politycznych, jeszcze nieraz przyćmiewał liderów opozycji troską o Polskę i Polaków. Tak było, kiedy w końcowej fazie obrad, poirytowany ustaloną przez strony formułą nowych wyborów, zagrzmiał: „Stwierdzam, że projekt wyborów przeprowadzonych w tym czasie i w ten sposób absolutnie podważa nadzieje społeczeństwa na zmianę stosunków politycznych w zakresie pluralizmu politycznego w Polsce”.
W nowej Polsce
Mimo zasadniczych zastrzeżeń do wyników Okrągłego Stołu Siła-Nowicki sam zdecydował się na start w wyborach do Sejmu. Startował na warszawskim Żoliborzu, gdzie przyszło mu konkurować z Jackiem Kuroniem, którego wcześniej miał okazję bronić w sądzie. Doszło wówczas do prawdziwego paradoksu historii. On, żołnierz dwóch konspiracji i stalinowski więzień z wyrokiem śmierci, nie mając poparcia opozycji, toczył bój z Jackiem Kuroniem, który budował komunistyczne harcerstwo, gdy Siła-Nowicki siedział w więzieniu. Ale Kuroń był wówczas jednym z najważniejszych liderów opozycji i tę walkę musiał wygrać. Po wyborach mecenas próbował jeszcze działać politycznie, ale już całkowicie na własny rachunek. Chciał m.in. rozwinąć działalność reaktywowanego w 1989 r. Stronnictwa Pracy, którego został prezesem. Marzył, aby stronnictwo stało się kiedyś wielką partią chadecką. W 1991 r. kandydował w wyborach prezydenckich, ale był bez szans. To był czas Lecha Wałęsy. Potem, trochę na osłodę, został sędzią Trybunału Stanu, choć była to funkcja bez znaczenia. Nadal obserwował rodzącą się polską demokrację i wolny rynek. Przerażał go jednak chaos w państwie i pogłębiające się obszary społecznej krzywdy. Gdy umierał, nowa Polska miała już prawie pięć lat, lecz na pewno nie była to Polska, o jakiej całe życie marzył.
Życiorys Siły-Nowickiego jest wyjątkowy ze względu na bogactwo historycznych zdarzeń i ludzi, którzy w nich uczestniczyli. Ale i on sam był wyjątkowy. Żył na przestrzeni trzech epok: Polski międzywojennej, komunistycznej i na nowo wolnej. To olbrzymia perspektywa. Był wybitnym mecenasem, znanym ze wspaniałych mów sądowych, chociaż chyba bardziej chciał być chadeckim politykiem. Trzykrotnie podejmował próby zbudowania w Polsce partii chadeckiej, jednak bez powodzenia. Należał do ludzi odważnych, bezkompromisowych, gotowych bronić prawdy i sprawiedliwości bez względu na okoliczności. Wiele razy dał temu wyraz. Nie uniknął wszak kontrowersyjnych decyzji, jak wtedy, gdy zdecydował się zasiąść w Radzie Konsultacyjnej. Gdy zmarł, pojawiła się jeszcze jedna kontrowersja. Tym razem za sprawą opublikowanej przez lubelską historyk Ewę Kurek książki „Zaporczycy”. Autorka zarzuciła w niej Sile-Nowickiemu współpracę z UB oraz zdradę „Zapory” i jego ludzi. Z inicjatywy rodziny sprawa znalazła swój finał w sądzie i Ewa Kurek została zobligowana do wycofania się z tych zarzutów. Potem okazało się, że tak naprawdę książka była wynikiem inspiracji autorki ze strony zastępcy „Zapory” – Stanisława Wnuka „Opala”, który w latach 1945–1989 był agentem bezpieki o pseudonimach „Iskra” i „Żmudzki”. W archiwach IPN nie odnaleziono też żadnych dokumentów, które mogłyby potwierdzać postawione w książce zarzuty. Tak czy inaczej, Siła-Nowicki to postać, która na pewno zasługuje na porządną biografię.
Dr Leszek Pietrzak w 1999 r. przygotowywał ekspertyzę sądową dotyczącą rzekomej współpracy Władysława Siły-Nowickiego z UB – na bazie materiałów archiwalnych znajdujących się w Urzędzie Ochrony Państwa.
Skomentuj