Przybyli do Polski w XVI wieku z Niderlandów, uciekając przed prześladowaniami religijnymi. Nie uznawali przysiąg, służby wojskowej i kary śmierci. Pozostały po nich cmentarze, zagrody na sztucznych wzniesieniach (terpach) i szpalery wierzb. Pod wpływem filmu Petera Weira „Świadek” z 1985 r. często utożsamia się ich z amiszami, choć to duże uproszczenie. Sami nazywali się „braćmi” lub „Taufgesinnte” (ukierunkowani na chrzest), jednak do historii przeszli jako mennonici.
Nazwa „mennonici” pochodzi od imienia Menno Simmonsa (1496–1561), byłego katolickiego księdza z fryzyjskiej miejscowości Witmarsum. To on przekonał swoich pokojowo nastawionych i odrzucających dążenie do objęcia władzy świeckiej współwyznawców, by odłączyli się od ogółu anabaptystów. Pomógł im w tym ówczesny protestancki superintendent wschodniej Fryzji, polski teolog Jan Łaski. Napisana przez Simmonsa „Fundamentboek” do dzisiaj stanowi podstawowy po Biblii drogowskaz moralny dla członków tego kościoła. Korzeni mennonityzmu należy jednak szukać kilka dekad wcześniej w Szwajcarii. Odrzucający w odróżnieniu od luteranizmu związki religii z państwem anabaptyzm narodził się bowiem na spotkaniu modlitewnym 21 stycznia 1525 r. w Zurychu.
Stamtąd nowy ruch rozprzestrzenił się na tereny Holandii i Niemiec, gdzie napotkał zbrojny opór innych wyznań. W walkach zginął brat Simmonsa, co wpłynęło na uformowanie się jego pacyfistycznych przekonań. Ci, którzy przetrwali prześladowania, emigrowali m.in. do Alzacji i Szwajcarii. Stali się także beneficjentami tolerancyjnej polityki ówczesnych władców Polski. Pomogła im w tym reputacja specjalistów w osuszaniu mokradeł w celach rolniczych oraz dążenie właścicieli ziemskich do maksymalizacji zysków z ich posiadłości. Pierwsi wygnańcy z Niderlandów pojawili się na Żuławach Gdańskich po wielkiej powodzi w 1540 r., z likwidacją skutków której nie mogli poradzić sobie miejscowi chłopi. Nieco później mennonickie osadnictwo objęło spustoszoną po wojnie polsko-krzyżackiej 1519–25 resztę Żuław, starostwo puckie oraz tereny położone niżej w delcie Wisły (okolice Kwidzyna, Świecia i Grudziądza). W 1764 r. dotarło do Puszczy Kampinoskiej (Kazuń Niemiecki, Secymin), gdzie przetrwało aż do II wojny światowej.
Nie do końca Saska Kępa
Obyczajowa egzotyka anabaptystów – pozbawione guzików ciemne stroje, ograniczona do minimum edukacja, proste formy kultu religijnego – skłania niektórych do przypisywania im całości zasług dla rolnictwa i ochrony przeciwpowodziowej zamieszkanych przez nich terenów. Na Żuławach było ich najwięcej, wały i kanały powstawały już jednak w czasach krzyżackich. Skądinąd to właśnie zakon sprowadził na obecne terytorium Polski, w okolice Pasłęka, który w języku niemieckim nazywany był Preussisch Holland, pierwszych holenderskich osadników. Mennonici nigdy nie przekroczyli jednej szóstej ogólnej liczby mieszkańców Żuław Malborskich, dlatego szacunek budzi fakt, że w XVIII w. w ich rękach było tam prawie 38 tys. hektarów ziemi uprawnej.
O ile na Żuławach obecność mennonitów nie podlega dyskusji, o czym świadczą pozostałości kultury materialnej (cmentarz w Stogach, charakterystyczne domy podcieniowe, dawne kościoły w Gdańsku i Elblągu), o tyle najczęściej nie mieli oni wiele wspólnego z tzw. kolonizacją olęderską. Zniszczenia, do jakich doprowadziła walka Niderlandów o niepodległość oraz nawiedzające ten kraj klęski głodu i epidemie zmuszały bowiem do migracji nie tylko anabaptystów. Z czasem korzystne warunki dzierżawy gruntu dla „olędrów” – przede wszystkim zamiana pańszczyzny na czynsz pieniężny, zachowanie osobistej wolności chłopów, ich prawa do samorządu gminnego i wyznawania religii – doprowadziły do pojawienia się tego typu osad w różnych regionach Rzeczypospolitej – w Wielkopolsce, nad Bugiem, a nawet na Wołyniu. Olęderski rodowód ma także Saska Kępa, gdzie przybysze z Zachodu pojawili się ok. 1628 r. Na terenie obecnej Warszawy goście z Niderlandów osiedlali się również w Kępie Zawadowskiej i Tarchomińskiej. Najczęściej jednak wsie tego typu zamieszkiwali imigranci z Niemiec i Polacy – z olędrami łączyły je tylko nazwa, metody gospodarki i podstawy prawne wspólnoty.
Stulecia tułaczki
Kres mennonickiemu osadnictwu na terenie Polski położyły rozbiory. Królestwo Prus, któremu przypadła w 1772 r. delta Wisły, nie chciało respektować zwolnienia przybyszy ze służby wojskowej. Duża część skorzystała z oferty Katarzyny II i podjęła się dzieła zasiedlania świeżo zdobytych na Turcji i chanacie krymskim ziem ukraińskich (tzw. Małorosji). Objęcie imigrantów poborem w 1871 r. spowodowało kolejną falę migracji, tym razem do Ameryki, m.in. Paragwaju. Wielu z tych, którzy pozostali w Rosji, dorobiło się dużych majątków ziemskich lub należało do pionierów przemysłu. Utracili je oni w okresie wojny domowej 1918–21, kiedy byli szczególnie tępieni przez ukraińskich anarchistów Nestora Machno.
Mennonici, którzy nie wyjechali na półkulę zachodnią po ustanowieniu władzy sowieckiej, zostali przez Stalina jako podejrzani o kolaborację z Hitlerem w czasie „wojny ojczyźnianej” przesiedleni na Syberię i do Kazachstanu. Niektórzy wydostali się z ZSRR wraz z Wehrmachtem. Do Niemiec wyemigrowali również po 1945 r. mazowieccy mennonici. Nie budzili oni zaufania władz II RP – aby zapobiec ich udziałowi w „piątej kolumnie”, w 1939 r. zostali internowani. Obecnie w Polsce funkcjonuje jedna wspólnota tego wyznania – „Agape” w Mińsku Mazowieckim. W Elblągu mieszka ostatnia pomorska mennonitka (przeszła na katolicyzm w 1948 r.) – 92-letnia Krystyna Weilandt (z domu Wiehlert).
Odrębny, fascynujący rozdział stanowi trwająca już ponad trzysta lat obecność mennonitów w Ameryce Północnej. Pierwsi wychodźcy tego wyznania przybyli z północnych Niemiec do Pensylwanii w 1683 r. Wśród kolonistów w Germantown był właściciel pierwszej papierni na obszarze obecnego USA William Rittenhouse. Tamtejsi mennonici i kwakrzy okazali się pionierami również pod innym względem – wystosowując list, w którym zachęcali swoich współbraci do uwolnienia posiadanych niewolników. Wizerunek tego odłamu protestantyzmu w Stanach w dużej mierze ukształtowali amisze – gałąź mennonitów powstała pod koniec XVII w. wśród szwajcarskich emigrantów w Alzacji. Jej nazwa pochodzi od założyciela Jakuba Ammanna. Wyróżnia ich rygorystyczny stosunek do odstępców od wiary i odrzucanie zdobyczy cywilizacji (samochodów, telefonów, w skrajnych wypadkach – nawet elektryczności) w życiu codziennym. Szacuje się, że obecnie na świecie mieszka około 1,7 mln duchowych uczniów Menno Simmonsa. Można ich spotkać w 82 krajach na sześciu kontynentach – m.in. w Indiach, Etiopii, Demokratycznej Republice Konga, Belize, Boliwii i Urugwaju.
Matecznik inżynierów
Mimo, że zazwyczaj żyli w izolacji od społeczeństwa, z grona mennonitów wywodzi się kilka ważnych postaci historii techniki. Pochodzący z fryzyjskiego Harlingen, legitymujący się tytułem inżyniera królewskiego Adam Wybe (Wiebe) zasłynął w latach 1616–42 licznymi maszynami służącymi mieszkańcom Gdańska, m.in. kieratem do osuszania gruntów, maszyną do cięcia lodu na Wiśle, wiatrakami i dźwigiem portowym na wyspie Ołowiance. Z dzisiejszego punktu widzenia największe znaczenie miał jednak przenośnik kubełkowy służący do przewozu ziemi na budowę umocnień w okolicach kościoła św. Trójcy, mającego służyć obronie miasta przed szwedzkimi najazdami. Była to najbardziej zaawansowana kolej linowa aż do XIX wieku oraz pierwsza taka konstrukcja o wielu podporach. Wybudowany dzięki temu wynalazkowi bastion otrzymał imię Wiebego, które przejęła wytyczona po jego splantowaniu ulica (obecna Okopowa). Poza Gdańskiem Fryzyjczyk prawdopodobnie pracował przy sypaniu wałów miejskich (tzw. Zygmuntowskich) w Warszawie i doradzał budowniczym mostu na Wiśle w Toruniu.
Kolejne talenty na taką skalę objawiły się wraz z rozluźnieniem religijnej ortodoksji wymuszonym przez modernizację państwa pruskiego. Inny przedstawiciel rodu (ze względu na konieczność zachowania wiary mennonici żenili się między sobą, dlatego większość nosiła takie same nazwiska), Eduard Wiebe (1804–92) z podmalborskiego Stalewa był jednym z pierwszych twórców linii kolejowych w Niemczech (m.in. Ostbahn z Berlina do Ejtkun na granicy Prus Wschodnich z Rosją przez Tczew), ale wsławił się przede wszystkim zaprojektowaniem sieci wodociągowych w wielu miastach Europy: Berlinie, Królewcu, Wrocławiu, Bazylei, Trieście. Wykonane według jego koncepcji przez angielską firmę instalacje nadal służą Gdańskowi, który w 1885 r. uhonorował inżyniera tytułem honorowego obywatela. Bratanek Eduarda, urodzony w obecnym Nowym Dworze Gdańskim Adolf (1826–1908) kierował budową kanału Odra-Szprewa i przeprowadził kanalizację tej drugiej między Berlinem a Spandau. Brat Adolfa, Hermann (1818–81) wykładał maszynoznawstwo i był pierwszym rektorem prestiżowej politechniki w berlińskiej dzielnicy Charlottenburg. Wszystkich trzech upamiętnia w stolicy Niemiec nazwa ulicy w dzielnicy Moabit.
Dziś również wielu potomków mennonitów kontynuuje techniczne tradycje przodków. Absolwentką geologii na Uniwersytecie Wrocławskim była np. Anna German – córka łódzkiego księgowego niemieckiego pochodzenia Eugena Hoermanna i wywodzącej się z niderlandzkich osadników na rosyjskim Kubaniu Irmy Martens. Jej pracujący w Ferganie w Uzbeckiej SRR ojciec został w 1938 r. rozstrzelany za szpiegostwo, a drugi mąż Irmy Herman Berner zginął pod Lenino. Zesłane do Kirgistanu kobiety po wojnie repatriowały się na Dolny Śląsk. Karierę zmarłej wskutek mięsaka kości w 1982 r. German, która podobnie jak jej mąż Zbigniew Tucholski należała do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego, przypomniał cieszący się dużą popularnością serial biograficzny z 2012 r. Jak widać, mimo relatywnie małej liczebności i rozsiania po całym świecie, mennonici są nadal, przynajmniej pośrednio, obecni w historii Polski i wciąż jest to rola pozytywna. Tak już nas połączył „człowieczy los”.
Skomentuj