W sierpniu i wrześniu 1944 r. grupa operatorów Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej Armii Krajowej dokumentowała dzień po dniu powstańcze walki i życie codzienne ludności w oblężonym mieście. Filmowcy pracujący pod kierunkiem Antoniego Bohdziewicza „Wiktora” nakręcili ponad 30 tys. metrów taśmy filmowej. Z zebranego materiału powstały trzy kroniki powstańcze pod wspólnym tytułem „Warszawa walczy”, które wyświetlano żołnierzom i ludności cywilnej w kinie Palladium przy ul. Złotej 7/9. Do naszych czasów przetrwało około sześciu godzin nagrań. Właśnie ten materiał posłużył do stworzenia filmu, jakiego jeszcze nie było – pierwszego w historii dramatu wojennego non-fiction. Na pomysł spojrzenia na powstańcze kroniki świeżym okiem wpadli Jan Ołdakowski, dyrektor Muzeum Powstania Warszawskiego, i Piotr Śliwowski, kierownik Sekcji Historycznej tej placówki, do realizacji zadania wciągnęli reżysera Jana Komasę (dobrze zorientowanego w temacie, bo przecież pracującego jednocześnie nad filmem „Miasto ’44”) i Studio Produkcyjne Orka, które wzięło na swoje barki kwestie techniczne produkcji. Powstał 85-minutowy montaż fragmentów powstańczych kronik, do którego Komasa dopisał fabułę. Naszymi cicerone po walczącym mieście uczynił dwóch braci: Karola i Witka, młodych operatorów, którzy na zlecenie BiP rejestrują na taśmie filmowej powstańczą codzienność. Komentują to, co widzą, wdają się w dyskusje z osobami, które aktualnie filmują, piszą listy do swoich najbliższych. Pomysł fabularny, choć oryginalny, jest w sumie najsłabszym elementem tego filmu. Rozmowy i braterskie spory młodych filmowców są doklejone do obrazu nieco na siłę, trudno mówić też o jakimś wyraźnym wątku fabularnym, który przykułby uwagę widza na dłużej.
Nic to jednak, fabularne mielizny przestają mieć jakiekolwiek znacznie w obliczu kunsztu technologicznego tej produkcji. Jeszcze nigdy powstanie warszawskie nie było tak namacalne, prawdziwe i bliskie współczesnemu widzowi. Oryginalne kroniki powstańcze widziałem wielokrotnie, ale podczas seansu „Powstania Warszawskiego” miałem nieodparte wrażenie, że oglądam je po raz pierwszy. Co wywołało taki efekt? Odpowiedź jest prosta: kolor i dźwięk. Czarno-białe kroniki zostały pieczołowicie odrestaurowane i pokolorowane. Wyeliminowano drżenie obrazu, usunięto skazy wynikające z uszkodzenia taśmy, ujednolicono ziarnistość poszczególnych kadrów. Najtrudniejszym etapem pracy nad filmem była jednak koloryzacja. Barwienie każdego elementu kadru odbywało się po dokładnej analizie historycznej barwnych fotografii z tamtego okresu, istniejących do dziś przedmiotów, strojów i innych elementów znajdujących się w muzeach oraz prywatnych zbiorach, dzięki konsultacjom ze specjalistami historykami i kombatantami. Barwa, nasycenie, kontrasty, światło, cienie i inne elementy pokolorowanego fragmentu kronik odpowiadają porze roku oraz porom dnia, w których zostały nakręcone w oryginale. Efekt jest oszołamiający, po raz pierwszy możemy zobaczyć ulice powstańczej Warszawy takimi, jakimi widzieli je żyjący ówcześnie ludzie. Momentami obraz wygląda jak gdyby nakręcono go współcześnie w studiu filmowym, a przecież każdy kadr tego filmu pokazuje prawdziwą historię, każda scena, którą oglądamy, wydarzyła się w rzeczywistości 70 lat temu, każdy z bohaterów filmu jest autentyczną postacią. – Ten film nie jest formą „zajęcia stanowiska” wobec powstania warszawskiego. On nie odpowiada na pytanie, czy powstanie było potrzebne, czy nie. On pokazuje, jak powstanie wyglądało” – bardzo trafnie opisała powstańczy dramat non-fiction Magdalena Zimecka, szefowa Studia Orka. Według Jana Ołdakowskiego w żadnym filmie nie wystąpiło dotychczas tylu aktorów: – W „Powstaniu Warszawskim” zagrało bowiem całe miasto.
Początkowe sceny filmu pokazują wybuch wolności w oswobodzonych spod hitlerowskiej okupacji dzielnicach miasta, mimo pierwszych ofiar, bombardowań i zniszczeń twarze powstańców i ludności cywilnej są roześmiane, pełne nadziei. Z czasem robi się jednak mroczniej, coraz bardziej dramatycznie, oblicza bohaterów szarzeją niczym niebo nad Warszawą zasnute dymami płonących kamienic. Widzimy coraz więcej ofiar, grobów i doszczętnie zrujnowanych budynków. I jeszcze raz podkreślę, wszystko to oglądamy w kolorze, co wywołuje wstrząsające wrażenie.
Równie ważne było udźwiękowienie filmu, do którego realizatorzy podeszli z równą pieczołowitością co do koloryzacji obrazu. Na przykład, aby wprowadzić do filmu odgłosy strzałów, reżyser dźwięku wziął udział w specjalnym nagraniu na podwarszawskim poligonie, gdzie urządzono prawdziwe strzelanie z ostrej amunicji z broni z czasu II wojny światowej, między innymi z karabinu Mauser i pistoletu VIS. Oryginalne kroniki powstańcze były nieme. Sfilmowani powstańcy i ludność cywilna coś do nas, widzów, mówili, ale nikt nie wiedział tak naprawdę, co. Dlatego podczas produkcji „Powstania Warszawskiego” zatrudniono specjalistów od odczytywania mowy z ruchu warg, dzięki czemu udało się odtworzyć większość wypowiedzi sfilmowanych postaci. Nie mówią one co prawda swoimi prawdziwymi głosami, a te podkładane brzmią nieco sztucznie, są zbyt idealne, odrealnione, ale i tak ogólne wrażenie jest pozytywne. W końcu bohaterowie kronik przestali być niemi. Przez to są nam jeszcze bliżsi i mniej anonimowi.
Pokolorowane i udźwiękowione kroniki powstańcze pokazują oczywiście jedynie pewien wycinek powstańczej rzeczywistości. Operatorzy rzadko mogli brać udział w prawdziwych walkach, stąd są one zwykle przez nich inscenizowane, bardzo zawężony był także obszar ich działania (przede wszystkim Śródmieście). Powstańczy filmowcy, chcąc nie chcąc, musieli skupiać się na pokazywaniu życia codziennego ludności cywilnej i przyfrontowego zaplecza powstańczej armii. Wszystkie te ograniczenia znajdują swoje odbicie we współczesnej produkcji, ale tylko w niewielkim stopniu zmniejsza to jej wartość poznawczą. Do kina marsz.
Skomentuj