Co roku 1 sierpnia o 17.00 w stolicy słychać syreny upamiętniające rozpoczęcie Powstania Warszawskiego, odbywają się apele poległych, uroczystości upamiętniające bohaterów tamtych dni. W tym roku będziemy obchodzić 70 rocznicę wybuchu powstania. Z tej okazji wydawcy zaoferowali nam wiele nowych publikacji. Wybrałam spośród nich cztery – nieprzypadkowo. Otóż są to: wznowienie relacji uczestnika walk powstańczych, wówczas 17-letniego Zbigniewa „Deivira” Czajkowskiego-Dębskiego, który swe wspomnienia spisał po upadku powstania, zachowując przy tym formułę dziennika; wspomnienia dzieci i nastolatków, które albo starały się przetrwać wraz z rodzinami te dramatyczne dni, albo czynnie w nich uczestniczyły jako kurierzy czy łączniczki, a ich relacje po latach zebrał i opracował jeden spośród nich – Jerzy Mirecki (wówczas lat 7,5); jedenaście wyjątkowych opowieści spisanych przez Annę Herbich, wnuczkę jednej z tych warszawianek – wówczas młodych dziewcząt, które jako łączniczki, sanitariuszki czy po prostu młode matki ze wszystkich sił starały się wspomóc walczącą Warszawę, a przy tym – mimo koszmarnych warunków sanitarnych, braku wody, głodu – zachować choć odrobinę kobiecości; i jeszcze – kompendium wiedzy autorstwa Mirosława Orłowskiego o tworzeniu się Armii Krajowej, przebiegu powstania ze szczególnym uwzględnieniem mało znanych faktów (jak choćby o oddziale Słowaków), trudach życia codziennego mieszkańców, chwilach wytchnienia, a nawet radości (m.in. sierpniowe koncerty, pokazy filmów) – a wszystko to w formie albumu z wyjątkowymi zdjęciami przygotowanymi przez grupę rekonstrukcyjną „Walhalla”.
By zachęcić czytelników do sięgnięcia po te publikacje, przytoczę krótkie fragmenty, które najlepiej oddadzą zarówno ich tematykę, jak i styl, jakim zostały napisane.
Relacja uczestnika walk
„Dziennik powstańca” – 2.08.: „Widzę biegnących naszych. Biało-czerwone opaski. Przeważnie młodzi chłopcy. Uzbrojenie mają słabe. Pistolety, karabiny, czasem tylko butelki zapalające. Widzę jakiegoś jegomościa z brodą i wąsami, i z gołą szablą w ręce. Wygląda à la rok 1863”.
13.08.: „Chętnie bym odwiedził rannych. Szpital na Długiej, w którym są, jest niedaleko stąd, ale nie możemy zejść ze stanowisk. Zostało nas tylko czterech z drużyny i smutnie wspominamy niedawne czasy konspiracji. Usadowiliśmy się niedaleko siebie i rozmawiamy głośno o tych, co zginęli”.
1.09.: „Noc. Ciemno. Głucho i pusto jakoś na naszych dawnych pozycjach koło ruin pałacu Krasińskich. Ranni, których mieliśmy przeprowadzić do Śródmieścia, mają teraz przejść kanałami. Oczywiście, tylko tacy, którzy mogą iść o własnych siłach, bo nie można dopuścić do zatarasowania drogi przez nosze. Co będzie z innymi, nie wiem”.
2.09.: „Jakieś silne ręce chwytają mnie pod pachy i wyciągają na powierzchnię. Jestem zupełnie oślepiony. Jak jasno! Ktoś wciska mi w rękę kubek z kawą, ktoś częstuje papierosem. Rozglądam się. Dokoła wszystkie domy stoją! Mają nawet szyby w oknach! Ludzie chodzą i nawet nie myślą kryć się pod murami. Dziwne. Mam wciąż jeszcze w oczach smugi świetlnych pocisków nad placem Krasińskich”.
10.09.: „Właściwie wyzdrowiałem. Jutro mają mi ostatecznie zdjąć opatrunek z ręki. Tu muszę wspomnieć, że moja ręka, przestrzelona w łokciu w pierwszych dniach powstania, już się prawie zagoiła, ale po przejściu kanałami znowu zaczęła dokuczać”.
3.10.: „Kapitulacja podpisana na pewno. Teraz znamy już wszystkie szczegóły. A więc zostało oficjalnie potwierdzone, że zostaliśmy uznani za żołnierzy alianckich. Wychodzimy z Warszawy z bronią i sztandarami”.
Rozstrzelane dzieciństwo
„Dzieci ’44” – Julianna Duda, wówczas „Lalka” Skurska, lat 13: „Mieszkaliśmy przy Nowym Świecie 66 (...). Z Powstania pamiętam, że nie było wody, a ja jako najmłodsza chodziłam po wodę do źródełka, które znajdowało się na małej uliczce, która schodziła do Dobrej. Stało się tam godzinami pod kulami w kolejce, żeby nalać ten skarb do słoików i butelek, nie do wiadra, bo w czasie biegu woda się wylewała. Mieliśmy zatem wodę do picia. Z myciem było już dużo gorzej!”.
Andrzej Nielepkiewicz, wówczas lat 4: „mieszkaliśmy wtedy przy Twardej 54, przy zbiegu Złotej i Żelaznej. Ze względu na ciągłe bombardowania niemieckie wszyscy byliśmy w piwnicy. Ojciec w tym czasie walczył w batalionie Chrobry II i kiedy wieczorami wracał na noc do domu, przebierał się, kładł na stole swój pistolet (…), na wszelki wypadek wyciągał magazynek i dopiero wtedy pozwalał mi bawić się pistoletem”.
Ewa Olszewska, wówczas Ewa Jaczynowska, lat 12: „Przeżycie całego Powstania w Warszawie i to do tego w Śródmieściu, gdzie toczyły się cały czas ciężkie walki, pozostawiło piętno na całym moim życiu. Spędziliśmy te dwa miesiące głównie w piwnicy, cały czas w strachu o swoje życie, chodząc do mieszkania tylko w przerwach między nalotami”.
Wiesław Gotlib, wówczas lat 13: „W czasie okupacji mieszkaliśmy na Woli, w słynnym domu Wawelberga przy ulicy Ludwiki 1 – równoległej do ulicy Wolskiej (…), w tej dzielnicy Niemcy w czasie Powstania dokonywali masowych mordów ludności cywilnej (…). Do dzisiaj pamiętam (…) zbrodniarzy niemieckich, którzy wyciągali osoby cywilne z okolicznych domów i całymi rodzinami rozstrzeliwali na ulicy przy pomocy broni maszynowej”.
Andrzej Targowski, wówczas lat 7: „Choć mieszkam w USA od 33 lat, to wyrobiłem w sobie stosunek do Polski jak do Matki, a do USA jak do żony. W obu przypadkach wykazuję należną lojalność. O ile z Powstania wyszedłem lekko ranny, w Stanach Zjednoczonych, obecnie zwanych »Ojczyzną« – nadal choruję na Polskę”.
Sanitariuszki, morowe panny
„Dziewczyny z powstania” – Krystyna Sierpińska z domu Myszkowska (rocznik 1929): „Do powstania poszłabym raz jeszcze. Bez najmniejszego wahania. Nie zrozumie tego nikt, kto nie przeżył okupacji. Te pierwsze sierpniowe dni… Na domach zawisły niewidziane od 1939 roku polskie flagi, pojawili się polscy żołnierze, ludzie rzucali się sobie w ramiona. To był kawałek Polski, tej prawdziwej, wolnej. Straty, jakie ponieśliśmy, były oczywiście potworne. Do tego ci wszyscy niewinni mieszkańcy Warszawy… Innego wyjścia jednak nie było”.
„Sławka do dziś żałuje, że nie pocałowała młodego powstańca, który się w niej kochał. Halina urodziła synka tuż przed godziną »W« i cudem ocaliła mu życie. Zosia złamała konspiracyjne zasady i zdradziła swoje imię ukochanemu. Panienka z dobrego domu w myślach powtarzała: »Boże, spraw, abym wytrzymała tortury«. A ośmioletnia Helenka, prowadzona na pewną śmierć: »Mamo, ja nie chcę umierać« – szeptała”.
„1 sierpnia 1944 r. w Warszawie było pół miliona kobiet. Powstanie miało trwać kilka dni. Godzina »W« zastała kobiety w codziennych sytuacjach: na ulicach, w szkołach, w domach. Walczyły wszystkie, każda na swój sposób. Ratowały rannych, chroniły swoje dzieci, chwyciły za broń. Umawiały się na randki w cieniu spadających bomb, brały śluby w białych kitlach sanitariuszek. Odniosły największe zwycięstwo – przeżyły”.
„Przez 63 dni heroicznej bitwy walczyły, bały się, śmiały, kochały, opłakiwały bliskich. Mężczyźni stwierdzili: »Ojczyzna jest pierwsza. Musicie sobie jakoś radzić«. Kobiety zostały same w obliczu dramatycznych dylematów. Włożyć coś do garnka czy kupić bandaże dla rannych? Jak zginę: z głodu czy z rąk Niemców? Ale pytanie, czy warto walczyć, w ogóle nie przychodziło im do głowy. Bo odpowiedź była tylko jedna”.
Z 70-letniej perspektywy
„Warszawa ’44” – „Jaki był bilans strat pierwszego dnia? »Optymistyczna« wersja zakłada, że 1 sierpnia 1944 r. zginęło od 1500 do 2000 powstańców, czyli około 5 % całości sił powstańczych rozpoczynających sierpniową batalię”.
„Na Starówce zostało około 35 tys. cywilów i jakieś 2,5 tys. rannych powstańców. Zaczęły się krwawe represje (…) W największym staromiejskim szpitalu przy ulicy Długiej wymordowano co najmniej 400 ciężko rannych, niemogących chodzić pacjentów. Ocalało kilka sanitariuszek, którym udało się wynieść z płonącego szpitala kilkunastu powstańców (…). Przykłady można by mnożyć (…). 2 i 3 września hitlerowcy pozbawili życia od 5 do 7 tys. osób”.
„Oddział niesłyszących żołnierzy był unikatem na skalę światową (…). W czasie dwumiesięcznych walk oddział składający się z 34 głuchoniemych żołnierzy stracił tylko jednego żołnierza! Zawieruchę powstaniową przetrwał także budynek Instytutu Głuchoniemych, w którym skoszarowany był pluton. Został on podpalony przez Niemców dopiero pod koniec października 1944 r.”.
„Trudno szczegółowo określić bilans strat poniesionych przez powstańców, ale można przyjąć z dużą dozą prawdopodobieństwa, że w działaniach powstańczych zginęło około 18 tys. żołnierzy i około 180 tys. ludności cywilnej! Do tego należy dołożyć ponad 3 tys. berlingowców (razem z zaginionymi). Rannych zostało około 25 tys. powstańców”.
Przed wojną Warszawę określano mianem „Paryża Północy”. Cóż, Paryż ocalał, szkoda że za cenę „kolaboracji”, stolicę Polski zaś Hitler kazał zrównać z ziemią. Dziś coraz częściej słychać głosy, że decyzja o wybuchu powstania była nie tylko błędem, ale i zbrodnią – na ludności cywilnej, na samym mieście. Nie mnie ferować takie wyroki. Ale wiem jedno – po przeczytaniu kolejnych wspomnień zarówno powstańców, którym udało się przeżyć, łączniczek i sanitariuszek, którym wielu żołnierzy AK zawdzięczało życie, jak i ocalałych cywilów i ich nieletnich dzieci, dostrzegłam jedną prawidłowość: po latach naprawdę nieliczni mają wątpliwości, czy rozpoczęcie Powstania Warszawskiego było słuszną decyzją. Zdecydowana większość przyznaje, że jest dumna z udziału w Powstaniu. Walczyli, przymierali głodem, ich przyjaciele i koledzy ginęli, a ich rodziny traciły dorobek całego życia. A mimo to nie żałują. Nad tym warto się zastanowić. Może ocalili coś znacznie więcej niż tylko życie?
Skomentuj