***

Ernst H. Gombrich

Krótka historia świata

Rebis

Urodzony w Wiedniu, ale związany przez niemal całe dorosłe życie z Wielką Brytanią i jej uniwersytetami, Ernst Gombrich zasłynął jako jeden z najwybitniejszych popularyzatorów historii sztuki XX stulecia. Jego dzieło „O sztuce” do dziś należy do kanonu lektur z tego zakresu. „Krótka historia świata” natomiast, praca mniej znana, jest opowieścią o dziejach adresowaną do dzieci. Jej pierwsza wersja powstała w 1936 r., co zostawiło ślad w stylistyce, ale obecne wydanie oparte jest na tekście poprawionym przez autora w ostatnich latach jego życia. Książka składa się z krótkich rozdziałów, prezentujących najważniejsze – zdaniem autora – wydarzenia z dziejów ludzkości, spisanych językiem prostym, przystępnym, co nie oznacza tutaj trywializacji materiału historycznego, bogatego i intrygującego nawet dla dorosłych odbiorców. Ale podstawowym walorem tomiku Gombricha jest sposób konstruowania narracji. W baśniowym tonie, bliskim opowiadaniu ustnemu (i nieodparcie kojarzącym się z językiem „Hobbita” Tolkiena, który powstawał w tym samym czasie), autor nie informuje o historii, lecz ją objaśnia. Zamiast katalogu dat, nazwisk i nazw młody czytelnik otrzymuje narzędzia rozumienia procesów dziejowych, ujęte w atrakcyjną dla niego formę. Ta książka mogłaby i dziś znaleźć się wśród podręczników szkolnych.   MN



***

Donald L. Miller

Władcy przestworzy

Replika

Książki popularyzujące wiedzę o II wojnie światowej składają się już na zbiór tak pokaźny, że możemy mówić nie tylko o odrębnym gatunku literatury faktu, ale nawet o nurtach w obrębie tego gatunku. Jeden z nich reprezentują prace oparte głównie na dokumentach osobistych: wspomnieniach, listach, zapiskach, rejestrowanych relacjach ustnych. Do tej kategorii zalicza się książka Millera poświęcona wojennej historii amerykańskiej 8. Armii Powietrznej. Zbeletryzowana opowieść o legendarnej formacji bombowców, która dosłownie zmiażdżyła niemiecką potęgę militarną, koncentruje się przede wszystkim na doświadczeniach jej pilotów. Kronika działań bojowych jednostki, choć szczegółowa i oddająca dramatyzm wydarzeń, stanowi tło dla obrazu wojny widzianej z perspektywy jej  uczestników. Jest to więc rzecz o emocjach, o odwadze i lęku, o radości z sukcesu i rozpaczy po stracie kolegów, w końcu o poczuciu obowiązku i przekonaniu o zasadności tej straszliwej ofiary. Takie ujęcie boleśnie uświadamia czytelnikowi, jak naprawdę wyglądał lot za sterami bezbronnej w istocie „Latającej Fortecy” nad terytorium wroga i co oznaczała dla armii, przyjaciół, rodzin, dla kraju, utrata jednej maszyny wraz z 10-osobową załogą, złożoną z młodych, często wykształconych ludzi, którzy mieli przecież tylko wygrać i wrócić.   MN



***
 

Łukasz Maciejewski

Aktorki. Odkrycia

Znak

Do rąk czytelników trafił już trzeci tom „Aktorek” Maciejewskiego – po „Portretach” i „Spotkaniach”. W ciągu ostatnich kilku lat jeden z najlepszych naszych krytyków filmowych przeprowadził kilkadziesiąt wnikliwych rozmów z polskimi aktorkami. Po wydawniczych sukcesach poprzednich tomów dla każdej z gwiazd znalezienie się w gronie wybranych do „Odkryć” było szczególnym wyróżnieniem. Tym razem do książki trafiło 18 portretów kobiet niezwykłych, które opowiedziały Maciejewskiemu o swoim dotychczasowym życiu, o najszczęśliwszych i najdramatyczniejszych wydarzeniach, o zawodowych sukcesach i porażkach. Oczywiście, można czytać „Odkrycia” jako osobne historie, w których rozmowa krytyka-erudyty z gwiazdą toczy się wokół jej najważniejszych ról filmowych i teatralnych. Ja jednak dostrzegłam coś jeszcze – zarys mapy miejsc szczególnie ważnych dla każdej z tych kobiet. To rodzinne miasta i miasteczka, o których aktorki opowiadają z nostalgią, z pamięci odtwarzając ich topografię sprzed lat – to teatry, w których debiutowały, kina, których nierzadko już nie ma. Oprócz więc dykteryjek z planów filmowych, opowieści o budowaniu ról, które okazały się kluczowe dla polskiej kinematografii czy też teatru ostatnich dekad, oprócz osobistych historii otrzymujemy obraz „małych ojczyzn” każdej z tych kobiet.

Agnieszka Niemojewska

***

Nicola Griffith

Hilda

Zysk i S-ka

Ostatnio wręcz pochłonęłam „Córki Wawelu” Brzezińskiej,  wnikliwą opowieść o Polsce czasów Zygmunta Starego i studium życia ówczesnych kobiet (recenzja w poprzednim numerze). Także wokół wyjątkowej kobiety zbudowała swą narrację Nicola Griffith. Tytułowa Hilda urodziła się w 614 r. w anglosaskiej Anglii. I choć benedyktyński mnich Beda Czcigodny ledwie wspomniał o niej w kilku zdaniach w „Historii kościelnej ludu angielskiego”, to musiała być kobietą niezwykłą: doradzała królom, uczyła przyszłych biskupów (obecnie jest czczona jako święta Hilda z Whitby). Z tych okruchów Griffith utkała wielowymiarową powieść o błyskotliwej dziewczynce, której spostrzegawczość i inteligencję uznano za dar widzenia przyszłości. Wuj Hildy, Edwin z Northumbrii, „spiskuje, by zostać zwierzchnim królem Anglów i bezwzględnie wykorzystuje wszystkie narzędzia, jakie ma do dyspozycji: pokrewieństwo, przekupstwo, religię. Hilda zyskuje dla siebie pozycję u jego boku jako jasnowidząca króla. Stawką jest śmierć i życie: Hildy, jej rodziny, osób drogich jej sercu”. Wielość wątków i pełnokrwistość głównych postaci współtworzy panoramę VII-wiecznej Brytanii, którą autorka odtwarza z dbałością o szczegóły: mamy tu więc ówczesne wojny klanów, ekspansję chrześcijaństwa, ale też uwarunkowania kulturowo-społeczne. 

Agnieszka Niemojewska

***

Joanna Kuciel-Frydryszak

Iłła. Opowieść o Kazimierze Iłłakowiczównie

Marginesy

Bohaterka książki Joanny Kuciel-Frydryszak znalazła się w gronie 30 kobiet, których biogramy przygotował Jerzy Chociłowski (patrz obok). Tyle że „Iłła…” jest monografiążycia i twórczości Kazimiery Iłłakowiczówny – obszerną, ciekawie napisaną, potrzebną i jakże zasłużoną. Autorka rozpoczyna od mało znanych faktów biograficznych: późniejsza wybitna poetka, poliglotka (znała sześć języków) i sekretarka Józefa Piłsudskiego (w latach 1926–1935) była nieślubnym dzieckiem Klemensa Zana, a tym samym wnuczką Tomasza Zana, przyjaciela Adama Mickiewicza. Swoje zdolności miała więc „Iłła” odziedziczyć po dziadku, choć faktem jest, że jej matka – Barbara Iłłakowicz, córka wykładowcy na wileńskim uniwersytecie – była kobietą równie uzdolnioną i wykształconą. „Iłła” przez lata zmagała się z piętnem nieślubnego dziecka, co zaważyło też na jej relacjach z kilka lat starszą siostrą Barbarą (także córką Klemensa Zana) – zwłaszcza że wychowywały się osobno, u krewnych ze strony matki. Wszechstronne wykształcenie „Iłła” zdobyła na uniwersytetach w Oksfordzie i Krakowie, a jej szczególna wrażliwość zaowocowała poezją, którą zachwycali się Skamandryci. Po wojnie zasłynęła z wybitnych tłumaczeń literatury europejskiej, stała się ważną postacią w polskim środowisku literackim. „Iłła…” zasługuje na naszą uwagę.

Agnieszka Niemojewska

***

Jerzy Chociłowski

Niezwykłe kobiety Drugiej Rzeczypospolitej

Akurat

Agnieszka Niemojewska

***

Tania Szabó

Piękna i odważna. Ulubiona agentka Churchilla

Bellona

Widząc podtytuł książki, moglibyśmy pomyśleć, że oto sięgamy po publikację poświęconą Krystynie Skarbek. Ale nie – najwyraźniej nie tylko o niej tak myślał i mówił Churchill. „Piękna i odważna” to fabularyzowana opowieść o niezwykłej kobiecie, Violette Szabó, agentce SOE. Oto 22-letnia kobieta, po matce Francuzka, po ojcu Angielka, która dwa lata wcześniej straciła męża i samotnie wychowuje córeczkę, zgłasza się do tajnej brytyjskiej agencji rządowej. Po intensywnym szkoleniu 6 kwietnia 1944 r. po raz pierwszy zostaje przerzucona do okupowanej Francji wraz z kurierem Philippe Liewerem w celu nawiązania kontaktu z tamtejszym ruchem oporu. 30 kwietnia powraca do Anglii, by już z 7 na 8 czerwca 1944 r. ponownie skakać ze spadochronem nad Francją, tym razem w okolicach Limoges. 10 czerwca zostaje aresztowana w czasie blokady pod Salon-la-Tour przez żołnierzy 2. Dywizji Pancernej SS „Das Reich”. Nie będzie jej dane przeżyć wojnę: w obozie koncentracyjnym w Ravensbrück 5 lutego 1945 r. ginie od kul wraz z dwoma innymi agentkami SOE – Denise Bloch i Lilian Rolfe. Już 60 lat temu wydano pierwszą książkę o Szabó, powstał też poświęcony jej film. Ale tym razem o „ulubionej agentce Churchilla” opowiedziała jej córka Tania, która urodziła się w 1942 r. Książkę wzbogacono o archiwalne zdjęcia.

Dorota Nowacka

***

James Reasoner

Rewolwerowcy. Najsłynniejsze strzelaniny Dzikiego Zachodu

Wydawnictwo Astra

Jeśli nadal chętnie oglądasz stare westerny, koniecznie sięgnij po książkę Jamesa Reasonera. Znajdziesz w niej całą – możliwą do zweryfikowania – prawdę o dawno minionym świecie Dzikiego Zachodu. Reasoner sięgnął po dostępne źródła archiwalne, a całość opowiedział językiem gawędziarskim, potoczystym. Autor „udowadnia, że prawda historyczna jest znacznie ciekawsza od literackiej fikcji. Rozwiewa hollywoodzkie mity dotyczące najsłynniejszych strzelanin Dzikiego Zachodu, opisując m.in. ostatnią walkę Doca Holidaya, tragiczną pomyłkę >Dzikiego Billa< Hickoka czy ostatni, nieudany napad gangu Daltonów”. Książka została podzielona na kilka wątków tematycznych, m.in.: pojedynki, bandy, pościgi i napady na bank. Tytułowi rewolwerowcy niekoniecznie byli przystojnymi mężczyznami (jak gwiazdy westernów), nie zawsze też kierowali się kodeksem honorowym – zazwyczaj liczyło się tylko to, by samemu przeżyć, ewentualnie dobrze zarobić (dzięki wysokim nagrodom za „wyjętych spod prawa” – żywych lub martwych). Równie niewiele wspólnego z prawdą ma mit pojedynkujących się kowbojów – jeden na jednego, na otwartej przestrzeni. A historia Jessego Jamesa pokazuje, że zdradzić i podstępnie zabić mógł nawet kompan z tej samej bandy. Oto prawdziwe oblicze Dzikiego Zachodu, świata saloonów i kowbojów.

Dorota Nowacka

***

Ildefonso Falcones

Dziedzice ziemi

Albatros

Ildefonso Falcones z zawodu jest adwokatem. Ale ponad dekadę temu zachwyciłświat swą debiutancką powieścią „Katedra w Barcelonie”, której akcja rozgrywa się głównie w stolicy Księstwa Katalonii, w niezwykle rzetelnie oddanych XIV-wiecznych realiach tego miasta. Fabuła została osnuta wokół dramatycznych losów rodu Estanyol. Z kolei śmierć jednego z nich, Arnaua Estanyola, stanie się punktem zwrotnym w życiu Hugo Llora – głównego bohatera najnowszej powieści Falconesa, „Dziedzice ziemi”. Historia Hugo rozpoczyna się w 1387 r., gdy chłopak ma 12 lat. Powieść liczy sobie grubo ponad 800 stron, autor zdołał więc z rozmachem opisać niełatwe dzieciństwo Hugo, jego rodzinną tragedię, burzliwą młodość, fascynację uprawą winorośli oraz drogę od prostego dzierżawcy winnicy, przez właściciela barcelońskiej karczmy, po królewskiego dostawcę win. A wszystko to rozgrywa się w czasie, gdy wśród Katalończyków narasta niechęć wobec barcelońskiej społeczności żydowskiej, de facto skupionej w jednej dzielnicy. Dzień pogromu Żydów na zawsze odmieni życie Hugo Llora. A na jego drodze staną jeszcze m.in.: dziecko, które zaadoptuje, wychowa i pokocha jak własne, a także Bernat Estanyol, syn Arnaua, oraz niewolnice, którym Hugo nie tylko zwróci wolność. Wzloty i upadki Llora to amplituda życia ówczesnej Barcelony.

Dorota Nowacka

***

Krzysztof Bochus

Martwy błękit

Muza

Namy obecnie wysyp tzw. kryminałów retro. Ale Bochus nie tylko wypracował własny styl – obrał także nieco mniej spenetrowane, a tym samym wyeksploatowane tereny. Oto bowiem akcja jego najnowszej powieści (będącej kontynuacją debiutanckiego „Czarnego manuskryptu”) rozgrywa się w mrocznym klimacie lat 30. na niemieckim Pomorzu.  „W Sopocie znalezione zostają zwłoki znanego żydowskiego kolekcjonera i wyznawcy Kabały:  Saula Rottenberga. Wszystko wskazuje na samobójstwo. Wkrótce w makabrycznych okolicznościach giną kolejni członkowie rodziny Rottenbergów. Radca kryminalny Christian Abell podąża niezmordowanie tropem morderców.  Aby ich odnaleźć, musi jednak najpierw rozwiązać zagadkę zza grobu, pozostawioną mu przez Rottenberga… Nie będzie to łatwe, ponieważ droga do prawdy usiana jest przeszkodami, a w samym śledztwie nic nie jest oczywiste. Chodzi o pieniądze czy o coś więcej? A może kluczem do rozwiązaniem zagadki jest Kabała i jej święte litery? Czy rodzina Rottenbergów padła ofiara spisku? Kto torpeduje wysiłki Abella i wyprzedza go ciągle o krok? Pytania się mnożą, a próba znalezienia na nie odpowiedzi może kosztować życie”. Całości dopełniają historyczne wydarzenia, które miały doniosłe znaczenie dla losów Europy i które odcisnęły swe piętno na śledztwie prowadzonym przez Abella. 

Dorota Nowacka