Z archiwów sowieckiej bezpieki wyłania się przerażający obraz operacji polskiej NKWD. Poniżej prezentujemy dokumenty ukazujące, w jaki sposób ludobójstwo przebiegało na sowieckiej Ukrainie. Z jednej strony bezwzględność aparatu przemocy i nakręcająca się spirala terroru. Z drugiej coraz bardziej nieprawdopodobne oskarżenia wysuwane pod adresem Polaków. Wyjątkowo wstrząsające są akty oskarżenia, które zawierają wręcz absurdalne zarzuty i wymuszone bestialskimi torturami przyznania się do winy.
ROZKAZ OPERACYJNY LUDOWEGO KOMISARZA SPRAW WEWNĘTRZNYCH ZSRS NIKOŁAJA I. JEŻOWA
NUMER 00485
11 sierpnia 1937 roku, Moskwa
Tajne pismo rozsyłane wraz z właściwym rozkazem, dotyczące faszystowsko-powstańczej, szpiegowskiej, dywersyjnej, defetystycznej i terrorystycznej działalności polskiego wywiadu w ZSRS, a także materiały śledztwa w sprawie POW [urojonej Polskiej Organizacji Wojskowej – przyp. red.] zawierają obraz długoletniej i względnie bezkarnej dywersyjno-szpiegowskiej pracy polskiego wywiadu na terytorium Związku.
Materiały te dają wgląd w destrukcyjną działalność, którą polski wywiad prowadził i wciąż prowadzi na tyle jawnie, że jej bezkarność można uzasadnić tylko złą pracą GUGB [Główny Zarząd Bezpieczeństwa Państwowego] i niedbalstwem czekistów. [...] W związku z tym podstawowym zadaniem organów GUGB w obecnej chwili wydaje się być rozgromienie antysowieckiej działalności polskiego wywiadu i pełna likwidacja dywersyjno-powstańczych dołów POW oraz podstawowych zasobów ludzkich polskiego wywiadu w ZSRS.
ROZKAZUJĘ:
Od 20 sierpnia 1937 roku rozpocząć szeroką operację, prowadzącą do pełnej likwidacji terenowych jednostek POW i – przede wszystkim – jej dywersyjno-szpiegowskich i powstańczych kadr w przemyśle, transporcie, sowchozach i kołchozach. [...]
Wszyscy aresztowani, zależnie od stopnia ujawnionej winy wykazanego w toku śledztwa, dzieleni są na dwie kategorie:
Pierwsza kategoria, podlegająca rozstrzelaniu, do której należą szpiegowskie, dywersyjne, szkodnicze i powstańcze kadry polskiego wywiadu, druga kategoria, do której należą mniej aktywni z nich, podlegająca karze zamknięcia w więzieniach i łagrach z wyrokami od 5 do 10 lat. [...]
Po zatwierdzeniu wykazów [z materiałami świadczącymi o winie aresztowanych] w NKWD ZSRS i u prokuratora Związku wyrok podlega natychmiastowemu wykonaniu. [...]
O przebiegu operacji informować telegraficznie co 5 dni. Tzn. 1., 5., 10., 15., 20., 25. i 30. dnia każdego miesiąca.
Komisarz Ludowy Spraw Wewnętrznych
Generalny Komisarz Bezpieczeństwa Państwowego
JEŻOW
* * *
ROZKAZ OPERACYJNY LUDOWEGO KOMISARZA SPRAW WEWNĘTRZNYCH ZSRS NIKOŁAJA I. JEŻOWA
NUMER 00486
15 sierpnia 1937 roku, Moskwa
W przypadku każdej przeznaczonej do represji rodziny dokładnie sprawdzić i zebrać dodatkowe dane i kompromitujące materiały. [...]
Aresztowane zostają żony będące w prawnym bądź faktycznym związku ze skazanym w momencie aresztowania. Aresztowane zostają żony, które w momencie aresztowania były rozwiedzione ze skazanymi, jednak:
a) brały udział w kontrrewolucyjnej działalności skazanych;
b) ukrywały skazanych;
c) wiedziały o kontrrewolucyjnej działalności skazanego, a jednak nie poinformowały o tym odpowiednich organów władzy; [...]
Cały dobytek, który należy do aresztowanych – z wyjątkiem niezbędnej bielizny, odzieży, obuwia i bielizny pościelowej, które aresztowani biorą ze sobą – konfiskować.
Mieszkanie aresztowanych zaplombować. [...]
Po aresztowaniu i rewizji żony skazanych są odwożone do więzień. W tym też czasie i w porządku wskazanym niżej wywożone są dzieci.
PORZĄDEK ZAŁATWIANIA SPRAW
W stosunku do każdej aresztowanej i każdego niebezpiecznego społecznie dziecka od 15. roku życia wszczyna się postępowanie śledcze. [...]
Żony zdrajców ojczyzny zostają skazane, w zależności od tego, jak bardzo są społecznie niebezpieczne, na minimum 5–8 lat obozu.
Niebezpieczne społecznie dzieci skazanych, w zależności od wieku, stopnia niebezpieczeństwa i możliwości poprawy, zostają uwięzione w obozach, koloniach pracy NKWD lub w domach dziecka o specjalnym reżimie. [...]
Oskarżone żony zdrajców ojczyzny, które nie zostały aresztowane z powodu choroby i chorych dzieci, po wyzdrowieniu należy aresztować i skierować do obozu. Żony zdrajców ojczyzny, które karmią piersią, po wydaniu wyroku należy bezzwłocznie aresztować i skierować do obozu. Tak też należy postępować z żonami, które są w podeszłym wieku. [...]
ROZLOKOWANIE DZIECI SKAZANYCH
Wszystkie dzieci sieroty po wydaniu wyroku skierować:
a) dzieci w wieku od 1–1,5 roku do pełnych 3 lat – do domów dziecka i żłobków Ludowych Komisariatów Zdrowia republik w miejscach zamieszkania;
b) dzieci w wieku od 3 do 15 lat – do domów dziecka i żłobków Ludowych Komisariatów Oświaty innych republik krajów i okręgów. [...]
Dzieci karmione piersią są kierowane razem ze skazanymi matkami do obozów, skąd po osiągnięciu 1–1,5 roku są przenoszone do domów dziecka i żłobków. [...]
Komisarz Ludowy Spraw Wewnętrznych
Generalny Komisarz Bezpieczeństwa Państwowego
JEŻOW
* * *
RAPORTY NKWD UKRAIŃSKIEJ SOCJALISTYCZNEJ REPUBLIKI SOWIECKIEJ DOTYCZĄCE REALIZACJI OPERACJI POLSKIEJ
10 stycznia 1938 roku
Obecność polskiej grupy narodowościowej w mikołajowskich przedsiębiorstwach zbrojeniowych, istnienie wcześniej polskiego klubu i rzymskokatolickiej parafii, stwarzało doskonały grunt dla organizowania przez przeciwnika k-r [kontrrewolucyjnego] nacjonalistycznego i szpiegowskiego podziemia.
Główny udział w obsadzaniu polskich kadr k-r, także ze środowisk niemieckich, odgrywają konsulaty polskie w Kijowie i Charkowie. [...]
Wykryto i aresztowano 26 członków antysowieckiego spisku wojskowo-faszystowskiego. [...] W wyniku śledztwa toczącego się przeciwko wymienionym aresztowanym, na podstawie ich zeznań, wykryto [kolejnych] 88 członków antysowieckiego spisku, szpiegów, dywersantów i członków POW. [...]
12 stycznia 1938 roku
Śledztwo wykryło dywersyjno-powstańczą rezydenturę na terenie rejonu krasnoarmiejskiego w składzie 28 osób, założoną przez polski wywiad w 1932 roku przez agenta ZAGÓRSKIEGO Franca. [...]
Zasadnicza większość wykrytych na terytorium obwodu rezydentur polskiego wywiadu, oprócz działalności dywersyjno-wywiadowczej, prowadziła także zakrojone na szeroką skalę działania ukierunkowane na przygotowanie wystąpień przeciwko władzy sowieckiej w okresie wojny w celu wywołania demoralizacji na tyłach. [...]
Na odcinku kontr-dywersji w obiektach cywilnych i wojskowych podejmujemy odpowiednie kroki zmierzające do wzmocnienia czekistowskich działań profilaktycznych, oczyszczenia obiektów z niepewnego elementu, zaostrzania kontroli paszportowej itd. Razem z powyższym uważamy za konieczne przedstawić wam do rozpatrzenia wniosek w sprawie natychmiastowego wysiedlenia z obwodu 7000 rodzin ofiar represjonowanych. [...]
27 lutego 1938 roku
W głównych regionach przemysłowych Ukrainy: donieckim, charkowskim i dniepropietrowskim wykrywa się szereg dywersyjno-szpiegowskich rezydentur wywiadu polskiego. [...] Urzędnik fabryki obuwia SPINAJSKIJ, rezydent konsulatu polskiego w Charkowie, składa zeznania o założonej przez niego organizacji szpiegowsko-dywersyjnej, która w 1937 roku na polecenie konsulatu, dokonała podpalenia zakładu piekarniczego w Charkowie. [...]
24 marca 1938 roku
GRANKOWSKIJ, robotnik w fabryce wyrobów cukierniczych „Kofok", przyznał się, że w 1936 roku został zwerbowany przez [polski wywiad] i otrzymał od niego zadanie, by zatruć arszenikiem i bakteriami tyfusu wyroby cukiernicze przygotowywane w fabryce. [...]
26 marca 1938 roku
W chwili obecnej najważniejszymi figurami są RIABCZINSKIJ i OROCHOWSKIJ, którzy na razie nie składają wyczerpujących zeznań. Nad obydwoma usilnie pracujemy. [...]
21 kwietnia 1938 roku
Ponadto GROCHOWSKIJ zwerbował PIESTRZYNSKIEGO, Polaka, masarza (aresztowany) i polecił mu utworzyć grupę z osób zatrudnionych w przedsiębiorstwach związanych z żywnością, które dokonałyby aktów dywersji bakteriologicznej. W tym celu PIESTRZYNSKIJ wciągnął SKROWINSKIEGO (aresztowany), Polaka, pracującego w kombinacie mięsnym i WANSZEWICZA, Polaka, masarza w kuchni fabrycznej (ustalamy) i polecił im zatrucie wyrobów masarskich. [...]
* * *
ROZKAZ JEŻOWA DOTYCZĄCY ZBIEGÓW UCIEKAJĄCYCH Z POLSKI DO SOWIETÓW
2 lutego 1938 roku, Moskwa
Wszystkich zbiegów, w przypadku których ustali się, że przeszli na terytorium ZSRS z zamiarem prowadzenia szpiegostwa, dywersji i innym charakterze antysowieckim, przekazać Trybunałowi Wojskowemu z obowiązkowym zastosowaniem rozstrzelania.
Materiały spraw dotyczących więźniów, w przypadku których zostanie ustalone, że przeszli do ZSRS bez złych zamiarów, przekazać do rozpatrzenia kolegiom spec [jalnym] z zastosowaniem środka w postaci 10 lat więzienia.
MELDUNEK NKWD Z ŻYTOMIERZA NA TEMAT PRZEBIEGU OPERACJI
24 lutego 1938 roku, Żytomierz
Rodziny osób represjonowanych, przez cały czas od chwili aresztowania głowy rodziny, prowadzą wśród ludności działalność antysowiecką i wywrotową, w znacznym stopniu wpływając negatywnie na pracę kołchozów, na przygotowania do wiosennych zasiewów i innych nie mniej ważnych państwowych – politycznych i gospodarczych kampanii. [...] Dużą aktywność w działalności kontr-rewolucyjnej przejawia młodzież szkolna. Zgromadzenie jej w miejscowych domach dziecka nie dało w kwestii wychowania pozytywnych efektów. [...]
Na podstawie powyższego, aby zapobiec kontr-rewolucyjnej działalności rodzin represjonowanych oraz oczyścić rejony z nieprawomyślnego elementu, uważamy za konieczne podjęcie następujących kroków: Z nadgranicznych i przygranicznych rejonów przesiedlić rodziny wszystkich represjonowanych. [...] Ogólna liczba rodzin podlegających przesiedleniu: 9200.
* * *
RAPORT LUDOWEGO KOMISARZA SPRAW WEWNĘTRZNYCH URSR ALEKSANDRA USPIENSKIEGO NA TEMAT CELÓW POW I JEJ ROZBICIA
30 kwietnia 1938 roku, Kijów
Po wojnie sowiecko-polskiej Polska Organizacja Wojskowa ulega przebudowie, schodzi do głęboko zakonspirowanego podziemia i przystępuje do wypełniania dyrektywy PIŁSUDSKIEGO o pracy przygotowującej zabór przez Polskę terytoriów Ukrainy i Białorusi w granicach „Wielkiej Polski" z 1772 roku. [...]
Zlikwidowano 49 rejonowych komend POW i 450 bojówek i aresztowano 8692 ich członków. [...] Bojówki były tworzone przez Polaków przy najważniejszych pod względem strategicznym drogach kolejowych i samochodowych, w Armii Czerwonej i wielu innych gałęziach gospodarki narodowej Ukrainy, szczególnie w przemyśle leśnym, cukrowniczym oraz szklano-porcelanowym. [...]
Podstawowy kontyngent bojówek składał się z byłych legionistów Wojska Polskiego, kułaków, aktywu kościelnego, części Polaków o nastawieniu klerykalnym oraz innego polskiego elementu nacjonalistycznego. Do bojówek duchowieństwo katolickie wciągało także wrogi element spośród katolików ukraińskich. [...] W religijnych kółkach różańcowych i tercjarskich młodzież polska przygotowywała się do działań bojowych i następnie wprowadzana była do bojówek. [...] Członkowie tych bojówek niszczyli parowozy, rozbijali wagony, organizowali katastrofy pociągów itp. [...]
Zlikwidowano wiele grup dywersyjnych założonych w sieci Narkomlesu. [...] Członkowie tych grup prowadzili następującą działalność dywersyjną:
a) założyli w odległych ostępach leśnych oczyszczone lotniska dla lotnictwa polskiego;
b) prowadzili specjalne wyręby, odsłaniające strategiczne drogi kolejowe i samochodowe;
c) według wytycznych polskiego Sztabu Głównego wyrębywali przecinki leśne z zachodu na wschód, stanowiące udogodnienie dla gromadzenia się i przemarszu wojsk polskich;
d) nie przerzedzali masywów leśnych w strefie rejonów umocnionych, pozostawiając stanowiska ogniowe z ograniczoną widocznością. [...]
TELEFONOGRAM LUDOWEGO KOMISARZA SPRAW WEWNĘTRZNYCH URSR ALEKSANDRA USPIENSKIEGO DO MOSKWY
1 lipca 1938 roku, Kijów
W Kijowie wykryto szpiegowską organizację terrorystyczną, która przygotowywała na polecenie polskiego wywiadu zamach na towarzysza Chruszczowa. Stojący na posterunku przy trasie przejazdu delegacji rządowej milicjant zatrzymał dwóch wyrostków [13 i 10 lat – przyp. red.] [...] którzy zapisywali do specjalnego zeszytu numery rejestracyjne przejeżdżających samochodów. [...] Śledztwo intensywnie rozwijamy.
JEDEN Z AKTÓW OSKARŻENIA RZEKOMYCH CZŁONKÓW POW
22 czerwca 1938 roku, Żytomierz
Komenda rejonowa [POW] założyła w szeregu wsi rejonu nowogrodzko-wołyńskiego oddziały dywersyjno-powstańcze (bojówki) POW, których aktywnymi członkami byli włączeni do niniejszej sprawy jako oskarżeni:
LEWICKIJ Siemion Matwiejewicz urodzony w 1903 [...] przed aresztowaniem pracował w kołchozie jako koniuch.
a) Od 1935 roku do dnia aresztowania był aktywnym członkiem POW, do której został wciągnięty przez POLAKOWSKIEGO G.M.
b) Na polecenie organizacji prowadził działalność kontrrewolucyjną wśród ludności, zaszczepiając uczucia patriotyczne wobec faszystowskiej Polski i przygotowywał element antysowiecki do walki z władzą sowiecką.
c) Na polecenie organizacji dokonywał aktów dywersji, polegających na niszczeniu pogłowia końskiego, w wyniku czego padło pięć koni kołchozowych.
Do winy się przyznał.
KUCHARSKIJ Julian Iosifowicz urodzony 1892 [...] przed aresztowaniem kołchoźnik.
a) Od 1936 roku do dnia aresztowania był członkiem POW, do której został wciągnięty przez POLAKOWSKIEGO.
b) Wśród ludności zaszczepiał uczucia patriotyczne i miłość do faszystowskiej Polski, tworząc kadry powstańcze z osób o nastawieniu antysowieckim.
c) Na polecenie organizacji prowadził szkodnicze działania przy stertowaniu zboża w czasie kampanii żniwnej, w wyniku czego zgniły cztery sterty kołchozowego zboża.
Do winy się przyznał.
BOCZKOWSKIJ Konstantij Antonowicz urodzony 1897 [...] przed aresztowaniem kierownik fermy kołchozowej.
a) Od 1937 roku do dnia aresztowania był członkiem POW, do której został wciągnięty przez RIABCZEWSKIEGO.
b) Na wypadek wojny, w chwili wybuchu powstania zbrojnego miał wziąć w nim aktywny udział.
c) Uprawiał w kołchozie szkodnictwo, mając na celu osłabienie i wyniszczenie bydła kołchozowego na fermie.
d) Prowadził wśród ludności działalność kontrrewolucyjną, zaszczepiając uczucia patriotyczne do faszystowskiej polskiej.
Przyznał się.
WOJCIECHOWSKIJ Iwan Pawłowicz urodzony 1886 [...] przed aresztowaniem robotnik kolejki wąskotorowej w lespromchozie. [...]
b) Na polecenie organizacji miał dokonywać aktów dywersji na obiektach strategicznych, powodując niezdatność do użytku parowozów i wykolejania składów kolejowych. [...]
Przyznał się.
LISOWSKIJ Franc Iwanowicz urodzony 1909 [...] przed aresztowaniem był maszynistą w kołchozowym młynie. [...]
b) Na polecenie organizacji miał podpalić zabudowania kołchozowe i spowodować awarię maszynowni kołchozowego młyna. [...]
Do winy się przyznał.
GRODSKIJ Marian s. Karola urodzony 1907 [...] przed aresztowaniem pracował jako ślusarz w elektrowni. [...]
d) Wprowadzał demoralizację wśród robotników zakładów im. Stalina, ukierunkowaną na zerwanie planów produkcyjnych. [...]
Do winy się przyznał.
SZEREMIETA-POŃKIEWICZ Wiktor Karłowicz urodzony 1899 [...] przed aresztowaniem dyrektor czyżowskiej fabryki papieru. [...]
b) Na polecenie organizacji miał podczas wojny dokonać aktu dywersji – wysadzić czyżowską fabrykę papieru. [...]
Do winy się przyznał.
DIJAKIEWICZ Władimir s. Grigorija urodzony 1908 [...] przed aresztowaniem pomocnik dyrektora zakładów piekarniczych w Nowogrodzie Wołyńskim. [...]
c) Na polecenie organizacji, celem zerwania planów produkcyjnych, systematycznie uprawiał szkodnictwo, wypuszczając chleb o złej jakości. [...]
Do winy się przyznał.
KARPINSKAJA Anna Iwanowa urodzona 1909 [...] przed aresztowaniem kołchoźnica. [...]
b) Systematycznie uprawiała szkodnictwo w kołchozie, produkując włókna lnu złej jakości.
c) Prowadziła działalność kontrrewolucyjną wśród kobiet, wykazując, jak niekorzystne jest pozostawanie w kołchozie oraz wychwalając ustrój faszystowskiej Polski, gdzie mieszka jej brat, z którym utrzymuje kontakt listowny. [...]
Do winy się przyznała.
OSADCZUK Olga Fiodorowna urodzona 1890 [...] przed aresztowaniem była sanitariuszką w szpitalu rejonowym. [...]
b) Wykorzystując stanowisko służbowe sanitariuszki, celowo nie dezynfekowała instrumentów chirurgicznych, w wyniku czego podczas różnych operacji dochodziło do wypadków zakażeń i śmierci.
c) Pracując w żłobku jako kucharka, przygotowywała dzieciom jedzenie złej
jakości, w wyniku czego dzieci chorowały i miały miejsce przypadki śmierci. [...]
Przyznała się do winy.
Źródła: „Rozstrzelać Polaków. Ludobójstwo Polaków w Związku Sowieckim w latach 1937–1938. Dokumenty z centrali, (oprac.) Tomasz Sommer, Warszawa 2010 i „Wielki terror: operacja polska 1937–1938", t. II, Warszawa – Kijów 2010.
Skomentuj