Kiedy w styczniu 1943 r. załamywał się front wschodni, tysiące Kozaków znad Donu i Kubania, którym pod zarządem niemieckim udało się częściowo odtworzyć dawne struktury stanic, zaczęło szykować się do ucieczki na Zachód. Pierwsze transporty ruszyły już z końcem stycznia z Piatigorska na Kaukazie. Do marca z historycznych terytoriów kozackich ewakuowało się około 120 tysięcy osób, w tym 80 tysięcy Kozaków. Do uciekinierów skoncentrowanych na północnych brzegach Morza Azowskiego dołączali uchodźcy z innych terenów sowieckich – w ten sposób wiosną 1943 r. znalazła się tam ponad 300-tysięczna rzesza ludności. Stamtąd exodus ruszył na zachód.

Główna grupa niezorganizowanych wojskowych Kozaków oraz cywilów, dotarła do Kamieńca Podolskiego. Staraniem kozackiego pułkownika Siergieja Pawłowa utworzono wtedy tak zwany Kozacki Stan, na poły wojskową strukturę administracyjną, nawiązującą do tradycji siczowych. Wiosną 1944 r. zgrupowanie dotarło koleją w okolice Baranowicz. Tam specjalnym zarządzeniem szefostwa niemieckiej administracji Białorusi (10 listopada 1943 r.) nadano Kozakom 180 tys. hektarów ziemi pomiędzy Baranowiczami, Słonimem, Nowogródkiem a Nowojelnią. Wyznaczone Kozakom rejony osiedlenia znajdowały się w centrum tzw. partyzanckiego kraju, a stworzone w ten sposób osiedla obronne oraz kozackie jednostki bojowe stawały się zaporą dla sowieckiej partyzantki.

Zreorganizowano również służbę duszpasterską. Wszystkich księży prawosławnych sprawujących posługę religijną wśród Kozaków połączono w jedną organizację kościelną, tworząc przy pomocy biskupa nowogródzkiego Afanasija kozackie biskupstwo kierowane przez protojereja o. Wasilija Grigoriewa.

Rozkazem dowódcy SS i Policji okręgu Rosja-Środek z 15 marca 1944 r. sformowano na Nowogródczyźnie pięć kawaleryjskich batalionów kozackiej policji pomocniczej (Schutzmannschaft) oraz brygadę piechoty dowodzoną nominalnie przez płk. Pawłowa, a w jego zastępstwie przez szefa sztabu brygady płk. Medyńskiego. Wraz z przybyciem na Nowogródczyznę dalszych części taboru płk. Pawłowa kontynuowano formowanie kolejnych jednostek, dla których kadrą stały się istniejące do tego czasu dwa pułki.

Kozacki Stan podlegał politycznie Głównemu Zarządowi Wojsk Kozackich, utworzonemu 31 marca 1944 r. Na jego czele stanął ataman Krasnow. Zgoda na powołanie politycznej struktury kozackiej emigracji była ustępstwem ze strony Niemców (w tym wypadku Himmlera), poczynionym pod wpływem klęsk na froncie wschodnim. Do połowy lipca 1944 r. z zasobów ludzkich Kozackiego Stanu powstało 11 pułków piechoty, z tego cztery dońskie, trzy kubańskie, dwa mieszane oraz jeden terski i jeden tersko-stawropolski. Poza tym sformowano sześć konnych czterodziałowych baterii artylerii. Wszystkie jednostki kozackie, liczące łącznie ok. 13 tys. ludzi, były wyposażone w broń zdobytą od żołnierzy sowieckich. Walczyły zacięcie z czerwoną partyzantką, a w lipcu 1944 r. z regularnymi oddziałami Armii Czerwonej. Część jednostek kozackich musiała, ponosząc duże straty, przebijać się z okrążenia.

Ataman marszowy kozackich wojsk Siergiej Pawłow zginął 17 czerwca 1944 r. w niewyjaśnionych okolicznościach. Jego następcą został wyznaczony dotychczasowy szef sztabu Pawłowa, ppłk Timofiej Domanow, były organizator odrodzonego życia kozackiego na zajętych przez Niemców terytoriach Donu. Wraz z przyjęciem funkcji atamana awansował na generała majora.

14 lipca, w związku z kontynuowaniem ofensywy sowieckiej, ataman Domanow rozpoczął wyprowadzanie kozackiego stanu na Zachód. Odwrót osłaniały kozackie pułki przez cały czas ścierające się z napierającymi oddziałami Armii Czerwonej. Odpocząwszy kilka dni w rejonie Grodna, Kozacy skierowali się na Augustów, a dalej poprzez Grajewo, Szczuczyn, Kolno, Przasnysz, Ciechanów w okolice Modlina i Płocka. Stąd, po odpoczynku, tabor wyruszył przez Kutno i Włocławek w kierunku na Sieradz i Zduńską Wolę, gdzie przybył 10 sierpnia. Tam dokończono reorganizację kozackich jednostek bojowych i Kozackiego Stanu. Wycofujące się wspólnie jednostki wojskowe zgrupowano w czterech brygadach liczących w sumie 6871 żołnierzy. Na Kozacki Stan składało się natomiast 8435 mężczyzn, kobiet i dzieci.  Kiedy Kozacy przebywali w Zduńskiej Woli, Niemcy chcieli użyć ich do tłumienia powstania warszawskiego. Większość Kozaków jednak odmówiła. Do Warszawy udał się tylko niewielki oddział płka Bondarenki.

Przez cały wrzesień 1944 r. trwała ewakuacja taboru z terenów Polski do północnych Włoch, gdzie Główny Zarząd przeznaczył Kozakom terytoria osiedlenia w rejonie Alp Karnijskich (Gemona-Tolmezzo). Pozostałe jeszcze na terenach polski jednostki kozackie napływały do Włoch do połowy listopada 1944 r. Pociągi wiozące Kozaków z całym dobytkiem kierowano do miejsca przeznaczenia dwiema trasami – przez Katowice, Morawską Ostrawę, Brno, Bratysławę do Wiednia i przez Kalisz, Wrocław, Hradec Kralove, Pragę do Wiednia, a stąd już jednym – przez Loeben, Villach do Gemony (Gemona del Friuli) we Włoszech.

Kozacki Stan liczył we wrześniu 1944 r. 15,5 tys. osób, w większości cywilów. Jednak wiosną roku następnego napłynęła tam rzesza uchodźców z ZSRS pogrupowanych w szereg narodowych formacji. W kwietniu 1945 r. w rejonie Gemony i Tolmezzo skupiło się około 40 tys. byłych obywateli sowieckich i białych emigrantów, plus 25 tys. uchodźców z innych krajów Europy Środkowej. Ta rzesza ludzi przeszła na początku maja przełęcz Ploecken i znalazła się w Austrii. Tam poddali się Anglikom, którzy dotarli w te rejony od zachodu.

29 maja rozkazem dowódcy frontu gen. Harolda Alexandra olbrzymią większość z nich zapakowano w ciężarówki i pod konwojem brytyjskich żołnierzy przewieziono do sowieckiej strefy okupacyjnej. Sowieci część tych ludzi zamordowali na miejscu, pozostałych wywieźli do obozów na terenie ZSRS. Kozacki Stan przestał istnieć.

— jg

Przyczynek do powstania „Kontry"

Józef Mackiewicz, znany jako autor „Kontry", powieści opisującej dramat Kozaków, uchodzących przed sowiecką ofensywą na zachód Europy i w końcu maja 1945 r. wydanych Stalinowi przez Anglików, mógł zetknąć się z „białymi" Kozakami po raz pierwszy w latach 1919–1920 r. Służył wtedy w 13. Pułku Ułanów Wileńskich braci Dąbrowskich. Jednak najważniejszą inspiracją w jego zainteresowaniach Kozakami jako przeciwnikami komunizmu był kontakt z esaułem Michaiłem Jakowlewem, jednym z dwóch dowódców formacji białych Kozaków walczących z bolszewikami u boku Polaków. Po zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej pozostał w Polsce i w połowie lat 20. zamieszkał w Wilnie. Tam poznał się z Mackiewiczem. Niewiele wiemy o tych kontaktach. Wiadomo natomiast, że Jakowlew współpracował w Wilnie zarówno z polskim wywiadem, jak i z ośrodkami białoruskich antykomunistów. Jego znajomość z Mackiewiczem przypadła też na okres, gdy były kozacki dowódca współorganizował zamach na Piotra Wojkowa, jednego z morderców carskiej rodziny, a wtedy posła sowieckiego w Warszawie. Zamachu dokonał ostatecznie Borys Kowerdo.

—Arkadiusz Karbowiak