Niewiele osób zdaje sobie sprawę z tego, jak ważną rolę w życiu Europejczyków odgrywał niegdyś papier marmurkowy. Służył do oprawiania książek, był wykorzystywany jako tapety, wykładano nim wnętrza mebli, pudełek na perfumy, ozdabiano przedmioty codziennego użytku. Między końcem XVII w. a ostatnimi latami XIX w. papier marmurkowy dominował w otoczeniu Europejczyka.
Taki rodzaj papieru po raz pierwszy pojawił się Dalekim i Bliskim Wschodzie: w Chinach, Japonii, Persji i Turcji. Najstarsze tak przygotowane materiały pochodzą z Chin z IX w. naszej ery. W Japonii zachował się papier z XII wieku. W średniowieczu techniki sporządzania papieru marmurkowego przeniknęły do Azji Środkowej, gdzie wytwarzano go w Heracie (położonym w dzisiejszym Afganistanie) i w Samarkandzie. W krajach Wschodu ten rodzaj papieru wykorzystywany był nie tylko w celach ozdobnych, lecz także do zapisywania dokumentów (w połączeniu z kaligrafią). Wiedza o tym, jak go wytwarzać, przekazywana była z pokolenia na pokolenie. Kolejni mistrzowie wprowadzali w arkana tej sztuki swoich uczniów.
Europejczycy z tak przygotowywanym papierem zaczęli się zapoznawać w połowie XVI w., kiedy sułtan Sulejman Wspaniały nawiązał współpracę z Francją, tradycyjnie skonfliktowaną z arcywrogiem Sulejmana – Austrią. Bliższe relacje Francji i Turcji zaowocowały szeregiem przywilejów handlowych, które wkrótce zostały rozszerzone na pozostałe protestanckie państwa kontynentu: Anglię i Holandię. W 1533 r. Francuz Pierre Belon du Man, relacjonując swoją podróż po basenie Morza Śródziemnomorskiego, opisał również sposób, w jaki Turcy preparowali papier marmurkowy, zwany tam „ebru". Zagadkowa jest etymologia tego wyrazu, może on pochodzić z języka farsi – od słowa „ebr" oznaczającego chmury albo „abru" określającego powierzchnię wody.
Jednak dopiero ponad 100 lat później dokładny, techniczny sposób przygotowywania papieru marmurkowego przedstawił Athanasius Kircher, jezuita, matematyk, medyk i znawca orientalnych języków, w pracy „Ars Magna Lucis at Umbrae", opublikowanej w Rzymie w 1646 r. Co ciekawe, Kircher, który dla swoich studentów urządzał pokazy wyrobu papieru marmurkowego, traktował to jako rodzaj nauki. Poświęcił mu jednak niezbyt wiele uwagi, zaledwie kilka akapitów w pracy liczącej ponad 900 stron. W 1644 r. jednym z jego słuchaczy był angielski szlachcic John Evelyn, który techniki wytwarzania papieru marmurkowego przedstawił w 1662 r. w londyńskim Royal Society. W 1699 r. ten wykład został opublikowany w wydawanym przez Johna Houghtona magazynie „Housbandry and Trade Improv'd". Przyjmuje się, że jest to pierwszy opis papieru marmurkowego w języku angielskim, chociaż już w 1627 r. Francis Bacon w swojej książce „Sylva Sylvarum" poświęcił mu krótką notkę. Zachowany wykład Evelyna znajduje się w British Library i nosi znamię swojej epoki: jest to opowieść wykształconego człowieka przedstawiana wykształconemu audytorium i poświęcona pewnej naukowej ciekawostce. W Holandii, gdzie w XVII w. drukarstwo było szczególnie rozwinięte, pierwsza praca poświęcona papierowi marmurkowemu, autorstwa niejakiego Simona Witgeesta, ukazała się w już w latach 80. i do końca stulecia doczekała się trzech wznowień.
Pierwsze europejskie książki oprawione w papier marmurkowy zaczęły się pojawiać pod koniec lat 50. XVII w. Dwadzieścia lat później był on już w Europie w powszechnym użyciu. Wytwarzano go przede wszystkim w Niemczech (w Augsburgu, ówczesnym centrum bankowym i handlowym, łączącym Włochy i północną Europę) i we Francji, ale dzięki kupcom holenderskim stał się dostępny na całym kontynencie. Był jednak dobrem niezwykle kosztownym, używanym przede wszystkim do oprawy najbardziej kunsztownie wydanych książek. W Niemczech natomiast wykorzystywano go głównie w celach dekoracyjnych, być może dlatego, że nie był wytwarzany przez osoby zajmujące się oprawą książek, ale przez rzemieślników dekorujących wnętrza.
Kres znaczeniu papieru marmurkowego w Europie położyła mechanizacja. Już w latach 20. i 30. XIX w. zaczęto maszynowo produkować tani papier pseudomarmurkowy, zwany agathe, który szybko wyparł z rynku swojego ręcznie wyrabianego, artystycznego konkurenta. Wraz z upowszechnieniem się nowych technologii produkcji papieru i książek dla masowego czytelnika papier marmurkowy zanikł. Dziś jest wytwarzany w niewielu pracowniach w Europie i Turcji.
Skomentuj