Tak jak za kryzys z 2008 r. i upadek Lehman Brothers odpowiedzialność ponoszą m.in. traderzy skomplikowanych instrumentów finansowych, tak za wielki upadek banku podczas pierwszego globalnego kryzysu finansowego w połowie XIX w. odpowiadał Edwin Ludlow, szef Ohio Life Insurance Company, który spekulował udziałami Railway Co. Przed pierwszym wielkim załamaniem na Wall Street grę giełdową ustawiała grupa magnatów finansowych, insider trading był powszechny, a wielkie korzyści czerpał z niego Joseph P. Kennedy, zwany lisem w kurniku, późniejszy szef komisji papierów wartościowych i ojciec prezydenta Johna Kennedy’ego. I nawet kryzys w strefie euro nie byłby tak głęboki, gdyby nie oszustwa finansowe Grecji, która uprawiała kreatywną księgowość, by dostać się do unii walutowej.
Poznanie i zrozumienie historii kryzysów, również jako zapisu szwindli, przekrętów i tzw. market rigging (ustawiania rynku) pozwoli nam uchronić się od następnych krachów – przekonywał ostatnio „Economist” w specjalnym raporcie. Jak jednak skonstatował już dawno Charles Mackay, autor „Niezwykłych złudzeń i szaleństwa tłumów”, ani wiedza, ani znajomość poprzednich baniek spekulacyjnych nie chroni przed oszustami czy własną zachłannością. Mackay uważał, że całe dzieje inwestycji finansowych to dzieje przekrętów, zbiorowych histerii, a oszuści i wytrawni gracze zawsze trafiać będą na naiwnych inwestorów lub straceńców. Kryzysy będą powracać, ponieważ okresowo inwestowanie „ma charakter zbiorowego szaleństwa. Staje się epidemią umysłową (…). Bańki spekulacyjne, boomy i spektakularne krachy powstają na rynkach finansowych całego świata już od XVII wieku” – pisze Piotr Kordula w „Zeszytach Ekonomicznych” UMCS.
Zbiorowe szaleństwo Francuzów
We Francji obłęd inwestycyjny opanował zarówno pospólstwo, jak i arystokrację, gdy Szkot John Law, notoryczny hazardzista, ale także geniusz finansowy i bankier samouk, zdołał przekonać regenta Filipa II Burbona, diuka Orleanu, rządzącego w imieniu nieletniego następcy tronu Ludwika XV, do wprowadzenia serii reform. Kraj stał na skraju bankructwa i by temu zapobiec, regent dał zgodę na utworzenie przez Lawa w 1717 r. banku (przekształconego później w Królewski Banki Francji), który mógł emitować banknoty. Papiery emitowane przez bank były początkowo w pełni wymienialne na będące w obiegu monety. Utworzono też Kompanię Missisipi, zarządzaną przez Szkota i zależną od Banku Francji. Miała ona zagwarantowane prawo wyłączności do handlu z regionem rzeki Missisipi i prowincją Luizjana, będącą wówczas kolonią francuską. Umiejętnie propagowane plotki o rzekomych nieprzebranych bogactwach Luizjany, złożach kruszców i urodzajnych ziemiach wzbudziły nadzieje Francuzów na kolosalne zyski. Akcje kompanii były rozchwytywane; można było płacić za nie obligacjami Banku Francji po wartości nominalnej, znacznie zawyżonej wobec ich wartości rynkowej.
Eksperyment miał kruche podstawy, ale początkowo działał, nakręcał koniunkturę w kraju, a więc bank – tym razem za sprawą diuka Orleanu – przeprowadzał kolejne emisje papierowego pieniądza, który nie miał już pokrycia w monetach. Law emitował kolejne akcje Kompanii Missisipi. Francuzów ogarnęło szaleństwo – kupowali akcje, których cena rosła zawrotnie. Jak pisze Mackay, „diukowie, markizowie, hrabiowie (…) wystawali godzinami przed drzwiami Lawa” w nadziei na to, że uda im się kupić walory Kompanii Missisipi, na które popyt wielokrotnie przekraczał liczbę wyemitowanych papierów. Powstawały fantastyczne fortuny, rosła grupa papierowych milionerów. Niejaki monsieur Vermalet, makler, który przeczuł, że na rynku znalazła się masa papierowego pieniądza bez pokrycia w kruszcu bądź państwowych gruntach, a akcje kompanii są przewartościowane, zdobył w porę „złote i srebrne monety wartości niemalże miliona liwrów, przykrył je sianem i krowim łajnem”, przebrał się za wieśniaka i uciekł z cennym ładunkiem do Belgii. Wkrótce cała ta piramida się zawaliła, inwestorzy ocknęli się z niczym, a diuk Orleanu całą winę zrzucił na Lawa, którego tłum po wielekroć usiłował zlinczować, choć – jak pisze Mackay – to zachłanność niekompetentnego regenta, nalegającego na emisje pieniędzy bez pokrycia, stała się przyczyną krachu. Błyskawiczne fortuny rozpłynęły się bez śladu, a Francja długo nie była w stanie naprawić swych finansów.
Zdaniem historyków przykład inwestycji w akcje Kompanii Missisipi dobrze ilustruje mechanizmy wszelkich późniejszych baniek spekulacyjnych, kryzysów i krachów. Niesłychana popularność akcji tej spółki wynikała z przekonania, że oto w finansach nastaje nowy, wspaniały świat, biznesem rządzą nowe prawa i innowacje, a zmiany te „są początkiem nowej ery” – pisze Kordula i dodaje, że podobne myślenie towarzyszyło ludziom przed wielkim kryzysem w 1929 r., a także bańce dotcomów (w latach 90.) czy apetytowi na instrumenty finansowe pochodne 10 lat później.
Panika 1792 roku
Panika 1792 roku
Pod koniec XVIII wieku w USA William Duer, zwany najgrubszą rybą wśród nowojorskich finansistów, związał się ze spekulującym gruntami Alexandrem Macombem, by przejąć kontrolę na rynkiem obligacji rządowych i udziałów ustanowionego w 1791 r. Banku Stanów Zjednoczonych. Do swego „Klubu 6 procent”, nazwanego tak od odsetka rządowych papierów, które chciał kontrolować, Duer wciągnął innych inwestorów. Pożyczał od mniejszych, prywatnych banków kolosalne sumy; powstały nowe banki, by sfinansować tę intrygę, a ich udziały sprzedawano po mocno zawyżonych cenach.
W 1792 r. Amerykę ogarnęła „bankomania” – wszyscy chcieli inwestować w banki. Duer i Macomb, a wraz z nimi grupa bogatych spekulantów, manipulowali rynkiem, by wywindować ceny obligacji i akcji banków. Ale gdy wyszło na jaw, że stali się niewypłacalni, ceny tych walorów się załamały, powodując run na banki. Rynek ogarnęła „panika 1792 roku” – kryzys finansowy, który przyczynił się do upadku wielu instytucji finansowych i zmusił rząd do zasilenia znacznej części banków setkami tysięcy dolarów, czyli – w dzisiejszej terminologii – ratowania systemu pakietem pomocowym. Duer wylądował w więzieniu, co zresztą uratowało go przed zlinczowaniem przez rozwścieczony tłum.
Oszustwa Duera i Macomba były jednak banalne i nudne w porównaniu z inwencją Gregora McGregora, szkockiego żołnierza i awanturnika, który w 1820 r. w Londynie nakręcił bańkę inwestycyjną, podając się za przywódcę wymyślonego przez siebie kraju – Księstwa Poyais. McGregor walczył w wojnach wyzwoleńczych krajów Ameryki Łacińskiej, a po powrocie do Anglii skorzystał z apetytu londyńczyków na inwestycje w tych nowych państwach, które miały przynieść krociowe zyski. McGregor twierdził, że rządzący Wybrzeżem Moskitów król Jerzy Fryderyk August nadał mu liczące 122 tys. km kwadratowych terytorium Poyais, o żyznych ziemiach, niewyczerpanych zasobach i demokratycznym rządzie, zamieszkane przez przyjazny cudzoziemcom lud.
Przemyślny Szkot zaczął wkrótce sprzedawać certyfikaty ziemskie przyszłym kolonizatorom Poyais, zdobył też dla rządu tego kraju kredyt o wartości 200 tys. funtów pod zastaw obligacji „państwowych” Poyais. Ku Wybrzeżu Moskitów popłynęły nawet dwa statki z kolonistami. Papiery wartościowe Poyais stały się obsesją tłumów. Gdy angielskie okręty nie odnalazły tego żyznego kraju, a obligacje i certyfikaty okazały się papierami bez pokrycia, inwestorzy i maklerzy zbankrutowali lub ponieśli wielkie straty, a kraj ogarnął kryzys. McGregor zdołał jednak uciec do Francji, by wkrótce powtórzyć tam z sukcesem ten sam przekręt.
Jak pisze autor „Niezwykłych złudzeń i szaleństw tłumów”, kariera spekulantów i krach finansowy w jednym kraju jakoś nie służy za ostrzeżenie dla sąsiadów, a z baniek spekulacyjnych obronną ręką wychodzą tylko sami spekulanci lub ci, którzy nie dali się ponieść złudzeniu, że rynek będzie jeszcze długo rósł, a oni na pewno zdążą sprzedać swe walory przed załamaniem koniunktury.
Zanim nadszedł wielki kryzys
Kryzys ekonomiczny lat 30., który rozpoczął się krachem giełdowym w czarny wtorek 29 października 1929 r., jest chyba najlepiej opisanym załamaniem finansowym w historii. Jego przyczyny do dziś analizują ekonomiści, ale rzadko przypominają, że do krachu przyczyniła się też grupa bardzo bogatych biznesmenów. W marcu 1928 r. „spekulacyjna gorączka zaczęła się na dobre” – pisze Frederick Lewis Allen w „Historii Ameryki lat 20.” Notowania na giełdzie rosły w zdumiewającym tempie, choć gospodarka USA nie była w najlepszym stanie. „Przyczyną wzrostów było kupowanie ogromnych ilości akcji przez grupę dużych graczy, którzy zrobili fortuny w branży motoryzacyjnej, na rynkach zbóż i na początku hossy – takich ludzi jak W.C. Durant, Arthur Cutten, bracia Fisher i John J. Raskob” – wyjaśnia Allen. Założyli oni, że jeśli akcje pójdą w górę, „ludzie zaczną je kupować bez względu na to, co mówią prognozy. I mieli rację. Ludzie kupowali”. Wszyscy liczyli na wzrost akcji firm motoryzacyjnych i radia. Znowu uznano, że zaczął się początek nowej ery, nastały epokowe zmiany, czego wyrazem była rosnąca popularność radia i dostępność samochodów. John J. Raskob zachwalał szanse wzbogacenia się na giełdzie nawet na łamach czasopisma dla pań „Ladies’ Home Journal”, pisząc w artykule „Każdy może być bogaty”: „Droga do bogactwa polega na uczestniczeniu w zyskach płynących z krajowej produkcji”.
Wielu ekspertów uważa, że do czarnego wtorku na giełdzie walnie przyczynił się też Clarence Charles Hatry, brytyjski finansista i spekulant, który dorobił się znacznej fortuny podczas I wojny światowej. Upadek jego konglomeratu, zwanego Hatry Group we wrześniu 1929 r. uznawany jest dość powszechnie za jeden z czynników, które wywołały krach. Hatry był wielokrotnym bankrutem, co nie przeszkodziło mu dorabiać się z każdą upadłością coraz większej fortuny. W 1929 r. Hatry – mimo poprzednich bankructw – był wpływowym finansistą. Austin Friars Trust, jego syndykat finansowy, kupił na giełdzie cały kapitał zakładowy i pożyczkowy pogrążonego wówczas w tarapatach brytyjskiego koncernu United Steel. Hatry liczył na to, że doprowadzi do fuzji z innymi spółkami i stworzy stalowego giganta – pisze Steven Tolliday w książce „Business, Banking and Politics”. Jednak z giełdy wyparował już optymizm, a ówczesna brytyjska komisja papierów przyłapała Hatry’ego na zaciągnięciu wartej milion dolarów pożyczki pod zastaw bezwartościowych, sfałszowanych papierów (tymczasowych świadectw subskrypcji akcji), które zdeponowano jako zabezpieczenie kredytu w wielu finansujących transakcję bankach. Hatry ubiegał się też w tym czasie o awaryjną pożyczkę w Bank of England. Kredytu mu odmówiono i stało się jasne, że firma bankrutuje, a gdy dowiedziono oszustwa, 20 września 1929 r. na londyńskiej giełdzie zawieszono obrót akcjami całej grupy Hatry’ego, wartymi wówczas 24 mln funtów. Panika i efekt domina dokonały reszty zniszczenia. Dziewięć dni później zaczął się krach na Wall Street.
Bańki pękają coraz częściej
Po wielkim kryzysie przychodziły i pękały kolejne mniejsze i większe bańki spekulacyjne. Zanim doszło do krachu w 2008 r., w latach 90. Zachód boleśnie odczuł pęknięcie bańki dotcomów, czyli spółek z sektora teleinformatycznego. „Analizując przebieg jej powstawania, można dostrzec wiele podobieństw do wcześniejszych przypadków – pisze Kordula. – Popularność spółek IT wynikała z przekonania, że klasyczny model biznesu był nieadekwatny do innowacyjnych zasad działania przedsiębiorstw. Zmianę stylu zarządzania traktowano jako epokowe wydarzenie, początek nowej ery”. Błyskawiczne fortuny właścicieli spółek internetowych skłaniały jednych do zakładania kolejnych takich firm, często nic niewartych, nietrafiających w żadną niszę na rynku – byle miały w nazwie „.com”. Inni inwestowali bez pamięci w ich akcje. Niektóre spółki, na przykład WorldCom, jeden z największych graczy tego sektora, uprawiały kreatywną księgowość, by sztucznie podnieść swoją wartość, wykazując fantomowe zyski.
Załamanie giełdy, które przyszło w 2002 r., sprawiło, że w ciągu kilku miesięcy wartość rynkowa dotcomów spadła o 5 bln dolarów. Tym razem rola oszusta – oprócz spekulantów – przypadła w pewnej mierze mediom. Według części ekspertów to one nakręciły gorączkę tłumów, tworząc złoty sen o epokowym przełomie gospodarczym i gwarantowanych, krociowych zwrotach z inwestycji. Sześć lat później przyszedł znacznie większy krach, a za nim globalny kryzys finansowy.
Według „Economista” w naturze rynków finansowych leży to, że nie tylko raz po raz ogarniają je kryzysy, ale i to, że to właśnie one je kształtują. Lekcja z wielkich krachów może być taka, że dopiero po załamaniach lub w trakcie kryzysu powstają takie instytucje jak banki centralne, ubezpieczyciele, regulatorzy rynku, które mają nas chronić przed oszustami, spekulantami, praktykami insider tradingu i ustawianiem rynku, przed niebezpiecznymi wynalazkami i innowacjami. Jednak – jak pisał „Washington Post”, komentując zdominowanie amerykańskiej giełdy przez handel wysokiej częstotliwości (HFT) – instytucje te często działają jak policjant, rzadziej jako ustawodawca, który jest w stanie zapobiec przekrętom i kryzysom. Ci, którzy dorabiają się na innowacjach (skomplikowanych instrumentach finansowych, nowinkach technicznych czy HFT), to błyskotliwi gracze, przeważnie wyprzedzający wyobraźnię regulatorów o parę lat. „Economist” przekonuje, że znajomość historii kryzysów może nam pomóc uniknąć następnych. Na pewno będzie to lekcja ostrożności dla inwestorów, ale raczej nie położy to kresu niezwykłym złudzeniom tłumów i pomysłowości spekulantów. Pożytecznym wnioskiem jest to, że należy – jak opisany przez Mackaya monsieur Vermalet – w porę zrealizować zyski i uciekać z niebezpiecznego rynku, choćby udając wieśniaka.
Skomentuj