Co wzbudzało ów zachwyt Anglią? Należy na wstępie wymienić angielską politykę. Po tzw. rewolucji chwalebnej w 1688 r. Anglicy stworzyli ustrój liberalny z rządem ograniczonym, podziałem władzy, gwarancjami praw jednostki, który stał się wzorem dla rewolucji nowożytnych. W europejskim Oświeceniu odnajdujemy silne wątki anglofilskie. Nawet we Francji, tradycyjnie niechętnej Anglii, odnajdujemy wielkich anglofilów.
Był nim Monteskiusz, który spędził lata na badaniu ustroju politycznego Anglii. Ta właśnie obserwacja stała się podstawą teorii trójpodziału władzy, która była uogólnieniem doświadczeń politycznych Anglików. Najbardziej podziwiany przez Monteskiusza ustrój, czyli monarchia konstytucyjna, swój pierwowzór ma w Anglii.
W XIX w. Londyn staje się domem dla wielu uciekinierów politycznych, którzy chronią się tam przed represjami we własnym kraju
Anglofilem był też Wolter, który przebywał w Anglii w latach 1726–1729 i rezultatem jego pobytu jest książka „Listy o Anglikach”. Autor „Kandyda” kontrastował wolność polityczną Anglików z despotyzmem francuskim. Przedstawił czytającej publiczności francuskiej osiągnięcia angielskiej nauki, filozofii i literatury. Wolter zwracał uwagę na dobroczynne skutki wolnego handlu. Sprzyjał on nie tylko pomnażaniu bogactwa Anglików, ale także był ściśle związany z ich wolnością polityczną. Giełda była dla niego symbolem tolerancji. Karol Marks półtora wieku później uzna, że jest ona symbolem żydostwa. W oczach antysemity Marksa była to oczywiście obelga.
Spośród zwolenników wolności angielskiej wyłamuje się – jak zawsze – Jan Jakub Rousseau. Spór o Anglię w Oświeceniu był w pewnej mierze dyskusją na temat sposobu rozumienia wolności w epoce nowożytnej. Rousseau był wrogiem liberalizmu, odrzucał ideę podziału władzy, pluralizm polityczny i parlamentaryzm: „Lud angielski – pisał – sądząc, że jest wolny, myli się bardzo; jest on wolny tylko podczas wyboru członków parlamentu. Skoro tylko ci są wybrani, staje sie niewolnikiem, staje się niczym”.
Uwagi Rousseau nie zrobiły większego wrażenia na tych, którzy przybywali do Anglii. W XIX w. Londyn staje się domem dla wielu uciekinierów politycznych, którzy chronią się tam przed represjami we własnym kraju. Ponad 30 lat życia spędza tam wspomniany Karol Marks, który Anglii jednak nigdy nie polubi. Bardziej przychylny stosunek do tego kraju, aczkolwiek też niepozbawiony dwuznaczności, mają inni sławni emigranci. Jeden z przywódców rosyjskiej inteligencji, Aleksander Hercen, osiada na stałe w Anglii i, mimo że z wyższością rosyjskiego arystokraty patrzy na kupieckie społeczeństwo, potrafi dostrzec wiele rzeczy godnych pochwały, jak chociażby common law (porządek prawny charakterystyczny dla krajów anglosaskich). Radykałowie polityczni często narzekają na Anglię, ale właśnie tam znajdują swoje schronienie. Zamieszkuje tam reprezentant młodych Włoch Giuseppe Mazzini, przywódca powstania na Węgrzech Lajos Kossuth czy Alexandre Ledru-Rollin, jeden z liderów efemerycznej II Republiki Francuskiej.
Anglia fascynuje wielu umiarkowanych konserwatystów kontynentalnych. Dobrym przykładem jest historyk i filozof francuski Hippolyte Taine, autor w swoim czasie niezwykle wpływowych studiów historycznych. Taine był francuskim konserwatystą i nacjonalistą. W młodości zafascynowany kulturą niemiecką, po wojnie francusko-pruskiej zerwał wszelkie kontakty z Niemcami. Rozczarowany własnym krajem, który nie mógł znaleźć stanu równowagi między anarchią rewolucji a rządami autorytarnymi, w Anglii znalazł wzór ustroju łączącego poszanowanie dla swobód jednostki z respektem dla ładu politycznego. Wielką rolę w ukształtowaniu tego ustroju przypisywał klimatowi i rasie. W tym sensie ustrój Wielkiej Brytanii nie był możliwy do skopiowania, ponieważ prawa i instytucje były zakorzenione w obyczajach i charakterze narodowym.
Okresem największej fascynacji Anglią jest wiek XIX. Okres ten nazywany jest często epoką wiktoriańską, ponieważ panowanie królowej Wiktorii przypada na większą część tego czasu. Pojęcie epoka wiktoriańska przywołuje różne skojarzenia. Jedno z nich dotyczy szczególnego rygoryzmu obyczajowego, który panował w tamtym okresie. Dla niektórych konserwatystów jest to złota epoka, poprzedzająca obyczajową rewolucję, która dokonała się w XX w. W wieku XIX uznanie budziły też wzorce płynące z dworu, które dziś uznano by za przejaw despotyzmu obyczajowego. Maria Ossowska tak pisze o obyczajowości wiktoriańskiej: „W ciągu pięćdziesięciu z górą lat żadna rozwiedziona dama nie mogła przestąpić progów królewskiego dworu. Po śmierci Alberta purytanizm wdowy wzmógł się jeszcze bardziej. Wiktoria potępiała także te kobiety, które po śmierci męża wychodziły za mąż ponownie. Palenie tytoniu było wzbronione. Pod żadnym pozorem nie pozwalała na noszenie wąsów bez brody. Powiedzenie czegoś, co zawierało choćby tylko cień nieprzyzwoitości, pogrążało człowieka na zawsze. Niepunktualność była przez nią szczególnie piętnowana. Ruchy emancypacyjne kobiet budziły w niej oburzenie”.
Anglofilia Żydów europejskich
Holenderski dziennikarz Ian Buruma, autor książki na temat anglomanii, zwraca uwagę na szczególny fenomen, jakim była anglofilia Żydów europejskich. Interesującym przykładem jest Teodor Herzl, twórca syjonizmu, autor książki „Państwo żydowskie”, która odegrała zasadniczą rolę w procesie kształtowania państwa Izrael. Herzl pochodził z asymilowanej rodziny żydowskiej, mieszkającej początkowo w Budapeszcie, a później w Wiedniu. Pod względem kulturalnym była to rodzina niemiecka. Herzl skończył studia prawnicze w Wiedniu, należał do niemieckich korporacji i był – jak wielu Niemców – zakochany w muzyce Wagnera. Próbował swoich sił jako dramaturg (bez sukcesu), ale jego żywiołem było dziennikarstwo. Jako korespondent prasy austriackiej w Paryżu przyglądał się przebiegowi procesu Dreyfusa i antysemickiej furii, która się wtedy rozpętała. To wydarzenie oraz odrodzenie antysemityzmu w Austro-Węgrzech, a także pogromy w cesarstwie rosyjskim, przekonały go do tego, że asymilacja Żydów nie jest możliwa. Wielka Brytania wyróżniała się na tle Europy. Tylko tam możliwy był taki fenomen jak Benjamin Disraeli – Żyd, który został liderem Partii Konserwatywnej i jednym z najbardziej wpływowych premierów tego państwa. Elita angielska była jednocześnie tradycyjna, osadzona w historii i otwarta na nowe talenty z zewnątrz.
Herzl odwiedził Anglię po raz pierwszy w 1895 r. jako dziennikarz i kraj zrobił na nim znakomite wrażenie. Zachwyciło go połączenie tradycji i porządku z nowoczesnością. Anglia była stabilna, posiadała utrwalone formy, ale jednocześnie technicznie bardziej rozwinięta i komfortowa od Europy. Elita angielskiego społeczeństwa zachwycała go nie tylko ze względów politycznych, ale także estetycznych. Podziwiał maniery, strój i styl życia.
Anglomania to fascynacja Anglikami, ich zachowaniem, strojem i mentalnością. Najdoskonalszym wytworem angielskiej historii jest gentleman
Herzl był wielkim admiratorem brytyjskiego imperium. Odegrało ono istotną rolę w procesie formułowania idei państwa żydowskiego w Palestynie. Zmieniał on kilkakrotnie pogląd dotyczący sposobu przezwyciężenia antysemityzmu w Europie. Jednym z pierwszych pomysłów była idea zwrócenia się do papieża z prośbą, aby rozpoczął batalię przeciwko antysemityzmowi, a Żydzi w zamian mieli przejść masowo na katolicyzm. Innym pomysłem, który przez pewien czas cieszył się poparciem niektórych polityków brytyjskich, było utworzenie żydowskiej kolonii w Ugandzie. Kolejnym było stworzenie państwa żydowskiego jako brytyjskiej kolonii na półwyspie Synaj, która miała być zarządzana przez Kompanię Żydowską – utworzoną na wzór Kompanii Wschodnioindyjskiej zarządzającej Indiami. Herzl przyszłość Żydów widział w imperium brytyjskim, był przekonany o jego cywilizacyjnej roli. Po tym, jak odwiedził w 1903 r. zarządzany przez Anglików Egipt, napisał, że Egipcjanie nigdy nie byli rządzeni przez tak wspaniałych władców: „Ten niezwykły najeźdźca rozprzestrzenia światło, przywraca porządek, przynosi higienę, sprawiedliwość i zdrowie”. Inaczej niż inne imperia, brytyjskie respektuje lokalne obyczaje, język, z tolerancją odnosi się do religii, gwarantuje wolność słowa. Naród, który „ma szczęście bycia podbitym przez Anglię, posiada większą wolność niż wcześniej mógł kiedykolwiek marzyć”. Żydzi mieli spełniać podobną cywilizacyjną rolę na Bliskim Wschodzie.
Countryside
Londyn budził w cudzoziemcach mieszane uczucia. Nie brakowało takich, w których wzbudzał przerażenie. Fiodor Dostojewski, po tym jak zobaczył nowoczesny Londyn, z fabrykami zatrudniającymi dzieci, kontrastami biedy i bogactwa, tłumem prostytutek na ulicach, był przerażony. W „Zimowych notatkach o wrażeniach z lata” zapisał: „Jest to niemal biblijny obraz, coś jak Babilon, jakieś proroctwo z Apokalipsy spełniające się na naszych oczach”.
O ile miasta brytyjskie nie budziły zachwytu, to obiektem niezmiennej fascynacji była angielska wieś. Czeski pisarz Karel Čapek, który odwiedził Anglię w 1924 r., był jednym z wielu przybyszów, który uległ urokowi angielskiej wsi: „Angielska wieś nie jest po to, żeby na niej pracować; jest po to, żeby cieszyła oczy. Jest zielona jak park i dziewicza jak raj”. Čapek, podobnie jak wielu przybyszów, postrzega angielską wieś jako idyllę, miejsce nieskażone brzydotą industrializacji, w którym człowiekowi udało się osiągnąć stan harmonii z przyrodą. Tak opisał wrażenia z wizyty w jednej z posiadłości wiejskich: „Uchylona furtka wprowadza cię w stuletnią aleję parku głębszego niż las, a tu jest czerwony domek z wysokimi kominami, wieża kościelna pośród drzew, łąka ze stadami krów, stada koni, które zwracają ku tobie piękne i poważne oczy; dróżka, jakby ją ktoś zamiótł, aksamitne głębie z liliami wodnymi i kosaćcami, parki, pałace, łąki za łąkami, żadnych pól, niczego, co krzyczałoby o trudzie ludzi; raj, w którym sam Pan Bóg zrobił asfaltowe i piaszczyste drogi, zasadził stare drzewa i uplótł z bluszczu kocyki na czerwone domki”.
Gentleman
Anglomania to także fascynacja Anglikami, ich zachowaniem, strojem, sposobem mówienia, mentalnością. George Santayana, wielki amerykański filozof o hiszpańskich korzeniach, pisał: „Instynktownie Anglik nie jest misjonarzem ani zdobywcą. Woli wieś od miasta, i własny dom od zagranicy. Jest raczej zadowolony, jeśli tylko swoi są swoimi, a obcy obcymi, i pozostają w wygodnej odległości od niego. Jednak na zewnątrz jest najbardziej gościnny i na pewien czas akceptuje prawie każdego; podróżuje i podbija bez ustalonego planu, ponieważ ma instynkt poszukiwania. Jego przygody mają charakter zewnętrzny; zmieniają go w tak małym stopniu, że się ich nie obawia. Zabiera ze sobą swoją angielską pogodę w swoim sercu, gdziekolwiek idzie, staje się zimnym miejscem na pustyni, zdrową na umyśle wyrocznią wśród majaczeń ludzkości. Nigdy od greckich heroicznych czasów nie miał świat tak słodkiego, sprawiedliwego i chłopięcego władcy. Jeśli naukowym łajdakom, konspiratorom, prostakom i fanatykom uda się pewnego dnia wyrugować ten typ, nastąpi czarny dzień dla ludzkości”. Pogląd Santayany nie był odosobniony. Anglicy byli postrzegani jako ostoja cywilizacji i zdrowego rozsądku w świecie ulegającym gwałtownym namiętnościom.
Najdoskonalszym wytworem angielskiej historii jest gentleman. Fascynacja angielskim charakterem narodowym w dużym stopniu oznaczała fascynację ideałem życia gentlemana. Pewien węgierski dyplomata, wspominający cesarza Franciszka Józefa, chcąc wyrazić największe uznanie dla władcy Austro-Węgier, nazwał go „prawdziwym gentlemanem”. Trudno mu było wyobrazić sobie większą pochwałę – oto siła oddziaływania angielskiego wzorca. Wspomniany wyżej Taine również był pod wielkim wrażeniem tej postaci. Zestawiając go z francuskim odpowiednikiem, pisał: „Gentilhomme kojarzy się z elegancją, delikatnością, taktem, nienaganną uprzejmością, wrażliwym honorem, obejściem rycerskim, rozlewną szczodrością, podczas gdy gentleman angielski charakteryzuje się przede wszystkim niezależnością finansową, stylem domu, wyglądem zewnętrznym, nawykiem do zbytku i swobody. Ponadto należy mu przypisać większą kulturę, wykształcenie humanistyczne, dobre maniery, znajomość świata zdobytą w podróżach. Prawdziwy gentleman, według Anglików, jest człowiekiem zasługującym na sprawowanie rządów, człowiekiem prawym, bezinteresownym, zdolnym do narażania się, a nawet poświęcania się dla tych, którymi włada, jest nie tylko człowiekiem honoru, lecz człowiekiem, który czuje się wobec innych odpowiedzialny. Jest opanowany, zachowuje zimną krew, wytrwały w złych przygodach, pozbawiony wszelkiej afektacji i chełpliwości. Anglik stanowi podporę dla swego rządu. Francuz co najwyżej swój rząd toleruje. Anglik jest dość plastyczny, aby się pogodzić z nową rolą, którą mu wyznaczają przemiany społeczne, francuski gentilhomme jest raczej zdobiącym reliktem”.
Miejscem, gdzie kształcono gentlemanów, były przede wszystkim szkoły publiczne. Taine, podobnie jak inni cudzoziemcy odwiedzający Anglię w XIX w., był zafascynowany słynnymi szkołami – Harrow, Eton i Rugby. W szkole młodzież uczyła się poszanowania reguł, samorządu, a gry zespołowe uczyły rywalizacji i współpracy. (Rolą, jaką odgrywał sport w wychowaniu młodych Anglików, był zafascynowany inny anglofil – twórca idei olimpijskiej, Pierre de Coubertin).
Ideał gentlemana miał angielskie pochodzenie, ale w żadnym razie nie ograniczał się do Anglików. Można rzec, że cały cywilizowany świat go zaadoptował. Co ciekawe, filozof Bertrand Russell za uosobienie prawdziwego gentlemana uznał Josepha Conrada – Polaka, który Anglię wybrał na swoją drugą ojczyznę. Zmierzch tego ideału jest prawdopodobnie najbardziej spektakularnym świadectwem upadku Anglii – bardziej nawet niż zmierzch imperium. Z tym należy także łączyć osłabienie kulturalnej siły oddziaływania Anglii.
Co zostało z anglomanii?
Chyba niewiele pozostało. Nie tylko cudzoziemcy, ale także sami Anglicy nie najlepiej myślą o własnym kraju. Ustrój polityczny Zjednoczonego Królestwa cieszy się wprawdzie uznaniem, ale nie można powiedzieć, aby był inspiracją dla innych narodów. Przyszłość Zjednoczonego Królestwa stoi pod znakiem zapytania. Szkoci chcą się odłączyć od Anglików, a ci ostatni coraz gorzej mówią o własnych instytucjach. Kwestionowana jest zasadność istnienia Izby Lordów, a nawet samej monarchii. Na temat imperium mówi się głównie w duchu modnych studiów neokolonialnych, jako o czymś, czego należy się wstydzić. Jeden z radykalnych profesorów, Bikhu Parek (specjalność: stosunki rasowe), posunął się nawet do stwierdzenia, że należy zmienić nazwę Wielka Brytania na inną, stara nazwa bowiem kojarzy się głównie z rzeczami haniebnymi. Gentlemanów w melonikach zastąpili pijani i hałaśliwi Anglicy, budzący niesmak w wielu miastach europejskich. Konserwatywny Anglik, Theodore Dalrymple, pisze wręcz, że żaden inny naród europejski nie jest tak wulgarny jak jego rodacy.
Inny wybitny pisarz konserwatywny Michael Wharton, piszący pod pseudonimem Peter Simple, tak opisał zmiany, jakie nastąpiły w jego kraju: „W ciągu minionych pięćdziesięciu lat [mieszkańcy Anglii] widzieli, jak wszystko, co typowo angielskie, pada ofiarą destrukcji i szyderstwa. Widzieli, jak wszystkie wyziewy napływające z rynsztoków Ameryki – odrażająca rozrywka, zdegenerowana muzyka pop, feminizm i »polityczna poprawność« – zatruwają ich kraj. Widzieli, jak zepsucie przeżera ich przyzwoite maniery i obyczaje. Widzieli, jak oficjalną aprobatę zyskują rozmaite dewiacje seksualne i nawet są oficjalnie komentowane. Widzieli, jak imigranci kolonizują różne części ich kraju, i przy obowiązującym prawie nie mogli swobodnie wypowiadać się na temat konsekwencji tego faktu”. Jeśli konserwatywny Anglik, który z nostalgią pisze o przeszłości, w ten sposób postrzega kondycję swego kraju, to cóż mogą powiedzieć cudzoziemcy?
Zdaje się, że Anglicy wcale nie szanują tego, co w ich przeszłości było najcenniejsze. Roger Scruton uważa, że system edukacyjny i świat mediów stały się wrogim otoczeniem dla kultywowania wzorców pochodzących z tradycji. Przeszłość traktowana jest z podejrzliwością i szyderstwem. Scruton uważa, że mottem współczesnej kultury jest hasło: „Precz z nami samymi”. Taka Anglia z pewnością nie będzie obiektem fascynacji i naśladownictwa.
Skomentuj