Stanisław Cat-Mackiewicz,
Historia Polski
od 11 listopada 1918
do 17 września 1939,
Universitas

„Do tego stopnia uważam – pisał – że za czasów nieodległej Polski żyliśmy w cieniach skrzydeł geniuszu tych dwóch ludzi".

Cat-Mackiewiczbył zdeklarowanym piłsudczykiem, a jednak jakby niezależnie od uwielbienia, jakie miał dla Marszałka, fascynował go Roman Dmowski, którego nazwał – właśnie w „Historii..." – „królem naszych pojęć". Podziwiał w nim nie tylko polityczną skuteczność, choć raz po raz przypominał, że tak jak granice wschodnie nasze państwo zawdzięczało Piłsudskiemu, tak granice zachodnie zawdzięcza Dmowskiemu. Uderzała też Cata-Mackiewicza nowoczesność Dmowskiego. To w „Myślach nowoczesnego Polaka" wypowiedział on – przypominał autor – wielkie zdanie, o którym wyraźnie zapomnieli jego adepci, widać więcej oddani kultowi Dmowskiego niż lekturze jego dzieł. Zdanie to brzmi: „Nie naród tworzy państwo, lecz państwo tworzy naród". Cat-Mackiewicz napisał swą „Historię Polski..." ponad 70 lat temu, na wojennej emigracji w Londynie. Jest to najwybitniejszy esej o II Rzeczypospolitej, a że niepoprawny politycznie jak jasna cholera, to tym większy jego walor.

—k.m.