Nawet w tamtych trudnych czasach ludzie zdawali sobie sprawę, że jeśli Europa pogrąży się w otchłani wojny, może to oznaczać zakończenie pewnej ery. Chyba najlepiej oddają to przeczucie słowa brytyjskiego ministra spraw zagranicznych, sir Edwarda Greya, który 3 sierpnia 1914 r. stwierdził: „W całej Europie gasną światła lamp. Nie zobaczymy ich ponownie za naszego życia”. Kanclerz Cesarstwa Niemieckiego, Theobald von Bethmann Hollweg, przeczuwając europejską katastrofę, w ostatnich dniach lipca 1914 r. ostrzegał: „Widzę zagładę większą niż moc człowieka wiszącą nad Europą i naszym narodem”. Trzy lata wcześniej w przemówieniu przed przedstawicielami niemieckiego Reichstagu socjalista August Bebel stwierdził, że Europa zmierza nieuchronnie ku wojnie, która będzie oznaczać dla kontynentu prawdziwy kataklizm: „Nadchodzi Götterdämmerung burżuazyjnego świata”. Wtedy jego przepowiednia spotkała się ze zdecydowanym sprzeciwem. Nikt w nią nie wierzył. Wojna nie doprowadziła jednak, jak zapowiadał Bebel, do upadku kapitalizmu i triumfu socjalizmu. Miał jednak rację w tym sensie, że zapoczątkowała ona nową erę. Amerykański dyplomata, George Kennan, nazwał później konflikt europejski „wielką, brzemienną w skutkach katastrofą”. I miał rację. Z pewnością była to katastrofa. Jednak był to też taki rodzaj kataklizmu, z którego zrodziła się nowa era. Era konfliktów. Nowa „wojna trzydziestoletnia” w XX w., gdy cały kontynent stanął na krawędzi samozagłady.

Złoty wiek?

W pamięci tych, którzy przeżyli horror I wojny światowej – szczególnie przedstawicieli klas uprzywilejowanych – lata poprzedzające jej wybuch zapisały się jako okres stabilności, dobrobytu i pokoju. Amerykanie mówili o tym czasie – The Gilded Age. Europejczycy również używali podobnego określenia, nazywając go „złotym wiekiem”. W środowisku paryskiej burżuazji pojawiał się termin la Belle Époque, gdy francuska kultura stawiana była za wzór dla całego świata, a Paryż wydawał się centrum cywilizacji. Zamożni berlińczycy nazywali ten okres erą wilhelmińską, również podkreślając powszechny dobrobyt, bezpieczeństwo, dynamiczny rozwój niedawno zjednoczonych Niemiec. Wiedeń także pretendował do miana centrum kultury jako historyczna, piękna stolica intelektualna dawnego imperium Habsburgów. Kwitło życie kulturalne w Monachium, Pradze, Budapeszcie, Petersburgu, Moskwie i w wielu innych miastach na całym kontynencie. Z wielkiej eksplozji kreatywności artystów i twórców zrodziły się nowe, wyrafinowane, prowokacyjne formy artystycznego wyrazu we wszystkich dziedzinach sztuki: w literaturze, muzyce i w teatrze.

W Londynie osiągnięcia ekonomiczne ceniono znacznie bardziej niż te z obszaru kultury. W tej stolicy światowego imperium pokolenie, które przeżyło okropności pierwszej wojny światowej wspominało „złoty wiek” jako czas szybkiego wzrostu gospodarczego, rozkwitu handlu i stabilnych kursów walut. Wielki brytyjski ekonomista John Maynard Keynes napisał po wojnie, że „zwykły mieszkaniec Londynu przy herbacie popijanej w łóżku mógł zamówić przez telefon różne produkty spożywcze pochodzące ze wszelkich zakątków globu, w dowolnej ilości i spodziewać się, że zakupy zostaną czym prędzej dostarczone na próg jego domu”. Naturalnie, tego rodzaju perspektywa bardziej pasowała do przedstawiciela uprzywilejowanej wyższej klasy średniej, który osiągał znaczne dochody i cieszył się odpowiednio wysoką pozycją społeczną w tym centrum światowego handlu. Tego rodzaju luksusy były wszak jeszcze poza zasięgiem mieszkańców sztetli w Europie Wschodniej czy rolników z ubogich wsi na południu Włoch, w Hiszpanii, Grecji czy w Serbii, albo ubogich ze slumsów Berlina, Wiednia, Paryża, Petersburga czy samego Londynu. Niemniej jednak taki obraz „złotego wieku” nie był jedynie fantazją czy idyllicznym wyobrażeniem o tamtych czasach.

Wszystkie kraje europejskie czerpały korzyści ze swobodnego przepływu towarów i kapitału w ramach powiązanej, globalnej międzynarodowej gospodarki kapitalistycznej, mimo wewnętrznych podziałów i rodzących się nacjonalistycznych trendów. Stabilność, dzięki której mogły rozwijać się gospodarki, bazowała na zaakceptowaniu złota jako światowej waluty rozliczeniowej, zakorzenionej na stałe w dominującej na rynkach tradycji londyńskiego City. Można pokusić się o stwierdzenie, że klucz do stabilności gospodarki światowej zdeponowany był w skarbcach Banku Anglii. Dochody z usług: transportu, ubezpieczeń, odsetek i obsługi eksportu wystarczały z zapasem na pokrycie tradycyjnej brytyjskiej nadwyżki importu. W latach 1897–1898 pojawiły się nowe zasoby złota, pochodzącego głównie z kopalń Afryki Południowej. Jednak Bank Anglii ani nie gromadził zbyt dużych rezerw złota, co byłoby szkodliwe dla gospodarek innych krajów, ani nie starał się ich zmniejszać. Tymczasem gospodarki Stanów Zjednoczonych i Niemiec charakteryzowały się większą dynamiką. Rozwijały się znacznie szybciej niż gospodarka brytyjska. Coraz większe grono ekspertów przewidywało, że gospodarka światowa zostanie w przyszłości zdominowana przez Amerykę. Niemniej jednak Wielka Brytania wciąż dysponowała największym udziałem w światowym handlu (choć zaczynał się powoli zmniejszać) i bez wątpienia kraj ten dzierżył palmę pierwszeństwa jako największy eksporter kapitału inwestycyjnego. Rywalizacja wielkich mocarstw w obszarze ekonomicznej eksploatacji świata z pewnością prowadziła do zwiększania presji na stabilność międzynarodowej gospodarki kapitalistycznej. Jednak aż do roku 1914 nic nie groziło systemowi, który przynosił Europie dobrobyt, zwłaszcza przez wcześniejsze dekady, w odniesieniu do uprzemysłowionych części kontynentu. Większość obserwatorów rynków globalnych szczerze wierzyła, że gospodarka ma się dobrze.

Gdy w 1900 r. w Paryżu rozpoczynała się wystawa światowa, wydarzenie to miało stać się symbolem wejścia cywilizacji w nowy wiek, w którym wiodącą rolę odgrywać będzie właśnie Europa wśród głośnych peanów na cześć postępu. Przepowiadano, że nowy wiek będzie erą wynalazków technologicznych. W pawilonach targowych pokazywano ogromne maszyny, które zadziwiały swoim rozmachem i potęgą. Blask „Pałacu Energii Elektrycznej” bił po oczach mocą 5000 żarówek i robił niesamowite wrażenie na wszystkich odwiedzających. Zresztą swoje pawilony wystawowe przygotowały dwadzieścia cztery państwa europejskie, a także afrykańskie, azjatyckie oraz kraje Ameryki Łacińskiej (i Stany Zjednoczone). Przez kolejnych sześć miesięcy odwiedziło je nie mniej niż 50 mln ludzi, często z trudem ukrywających swoje oszołomienie postępem i nowinkami technologicznymi. Swoją obecność na wystawie zaznaczyły także państwa Europy Wschodniej, a przede wszystkim Rosja, która ustawiła aż dziewięć pawilonów. Istotnym przekazem tych wystaw była realizacja „misji cywilizacyjnej” Europy. Gdy imperializm osiągał nowe szczyty, nietypowe, egzotyczne obrazy z odległych, zamorskich kolonii stanowiły dowód europejskiej dominacji. Globalny handel, dobrobyt i pokój wydawały się gwarantować kontynuację tej misji. Świetlana przyszłość Europy rysowała się w jasnych barwach.

Optymizm wydawał się uzasadniony. W porównaniu z tym, czego Europa doświadczyła w przeszłości, nie mówiąc już o tym, co miało nadejść, wiek XIX można uznać za czas spokoju. Od czasu zakończenia ery wojen napoleońskich w 1815 r. nie doszło do żadnego wielkiego, kontynentalnego konfliktu zbrojnego. Wojna na dalekim Krymie w latach 1853–1856, ani wojny poprzedzające zjednoczenie Niemiec i Włoch w 1871 r., nie zagrażały pokojowi na całym kontynencie. Dziesięć lat po wielkiej wystawie w Paryżu brytyjski pisarz, Norman Angell, opublikował książkę zatytułowaną „The Great Illusion”, która stała się międzynarodowym bestsellerem. Posunął się w niej do stwierdzenia, że bogactwo płynące z handlu i połączenie zależnych gospodarek krajów na całym świecie sprawiają, że wojna staje się bezcelowa. Taka teoria zyskała wielu zwolenników, nie tylko wśród Brytyjczyków. Trudno było sobie wyobrazić, że dobrobyt, pokój i stabilność mogą nie trwać wiecznie, że sytuacja może zmienić się tak szybko i gwałtownie.

Europa miała jednak również inne, znacznie mniej atrakcyjne oblicze. Tkanka społeczna zmieniała się szybko i bardzo nierównomiernie na całym kontynencie. W niektórych regionach kwitł przemysł i dochodziło do intensywnej industrializacji, podczas gdy na wielkich obszarach w innych zakątkach nie działo się nic, a ludzie w większości żyli z prymitywnego rolnictwa. Około cztery piąte populacji zdolnej do pracy w Serbii, Bułgarii i Rumunii jeszcze w 1913 r. utrzymywało się z rolnictwa. W całej Europie odsetek ten wynosił ponad 40 proc. Tylko w Wielkiej Brytanii spadł do nieco powyżej 10 proc. W tym samym roku tylko w Wielkiej Brytanii, Belgii i, co zaskakujące, w Szwajcarii (za to nie w Niemczech!) ponad dwie piąte populacji czynnej zawodowo znalazło zatrudnienie w przemyśle. Większa część mieszkańców Europy mieszkała w wioskach i w małych miasteczkach. Standard życia stale się poprawiał, choć większość Europejczyków nie korzystała z efektów postępu, niezależnie czy zdecydowała się szukać lepszego życia wśród mas przyjezdnych, żyjących w opłakanych warunkach slumsów szybko pęczniejących miast takich jak Berlin, Wiedeń czy Petersburg, czy godziła się na niepewną egzystencję na wsi. Wielu z tych zawiedzionych głosowało nogami i opuściło swoje miejsca zamieszkania. Bieda i brak szans rozwoju sprawiały, że wielu ludzi porzucało ojczyzny. Ci, którym obce były luksusy dobrobytu i cywilizacji, po prostu nie czekali biernie na rozwój wypadków. W 1907 r. liczba emigrantów, którzy zdecydowali się na podróż przez Atlantyk i osiedlenie w Stanach Zjednoczonych, przekroczyła milion. Na wielką falę emigracji początku nowego wieku – trzykrotnie większą niż ta z poprzedniej dekady – składały się rzesze uciekinierów z Austro-Węgier, Rosji oraz, w bardzo dużej części, ze zubożałego południa Włoch.

Zmierzch monarchii i bunt mas

Szybkie zmiany społeczne sprawiły, że pojawiły się nowe, silne trendy polityczne, które zaczęły zagrażać ustalonemu porządkowi. W latach poprzedzających wybuch I wojny światowej władza w Europie znajdowała się w rękach nielicznych przedstawicieli ziemiaństwa, elit starych rodów arystokratycznych wrodzonych w nowe dynastie, czerpiących olbrzymie zyski z przemysłu i obrotu kapitałem. To oni wchodzili w skład rządów i to oni dowodzili armiami większości krajów. Europa w zasadzie wciąż była kontynentem monarchii dziedzicznych. Tylko Szwajcaria (gdzie w 1848 r. wiekowa konfederacja przyjęła formę nowoczesnej, federalnej republiki konstytucyjnej), Francja (od 1870 r.) i Portugalia (od 1910 r.) wyłamały się z tego schematu i podążyły drogą republiki. Austro-Węgry rządzone od 1848 r. przez cesarza Franciszka Józefa, rozległe wielonarodowe imperium Habsburgów z ponad 50 mln podanych, były symbolem trwałości monarchizmu.

Mimo wszystko niemal w każdym kraju europejskim w tamtym czasie istniały jakieś konstrukcje szkieletowe konstytucyjnych rządów, pluralistyczne partie polityczne (choć prawo wyborcze najczęściej miało bardzo restrykcyjny charakter), a także system prawny. Nawet w warunkach rosyjskiej autokracji po nieudanej jeszcze rewolucji z 1905 r. car Mikołaj II został zmuszony do ustępstw i przyznania pewnej, choć w praktyce niewielkiej, władzy zgromadzeniu parlamentarnemu nazwanemu Dumą. Nie zmieniało to faktu, że duża część populacji (nawet w Wielkiej Brytanii, którą stawiano wszędzie za wzór demokracji parlamentarnej), wciąż nie miała swoich reprezentantów w instytucjach rządowych. W części krajów obowiązywał od dawna niezmieniany system wyborczy, w którym prawo głosu należało wyłącznie do mężczyzn. Na przykład w Niemczech, konstytucja Rzeszy z 1871 r. przyznawała prawo głosu w wyborach do Reichstagu wszystkim mężczyznom, którzy ukończyli 25 lat (choć akurat w wyborach do parlamentu w Prusach, czyli na obszarze dwóch trzecich całego terytorium Rzeszy, obowiązywała inna ordynacja, która gwarantowała przewagę głosów wpływowych właścicieli ziemskich). We Włoszech zmiany (prawie całkowite) powszechnej zasady dopuszczania do głosu jedynie mężczyzn dokonały się znacznie później, bo w 1912 r. Niemniej jednak na przełomie XIX i XX w. kobiety nie miały możliwości udziału w wyborach parlamentarnych w żadnym z krajów europejskich. W wielu krajach pojawiły się ruchy feministyczne, które kwestionowały tę dyskryminację, choć wysiłki sufrażystek przed pierwszą wojną światową nie przyniosły wielkich sukcesów, może poza Norwegią i Finlandią (gdzie, mimo że kraj ten był częścią imperium rosyjskiego, po 1905 r. udało się wprowadzić pewne zmiany na rzecz powszechnej demokracji).

Kluczową zmianą, którą elity we wszystkich krajach postrzegały jako bezpośrednie zagrożenie dla ich władzy, było powstanie partii politycznych reprezentujących klasę robotniczą oraz pojawienie się związków zawodowych. W 1889 r. została ustanowiona „Druga Międzynarodówka” europejskich partii socjalistycznych. Organizacja ta stawiała sobie za cel skoordynowanie działań programowych na rzecz realizacji żądań partii narodowych. Większość z tych partii w większym lub mniejszym stopniu bazowała na rewolucyjnej doktrynie przedstawionej przez Karola Marksa i Fryderyka Engelsa. Ich atak na kapitalizm, który żeruje na wyzysku klasy pracującej, a także propagowanie nowej idei społeczeństwa opartego na równości i sprawiedliwym podziale dóbr, przyciągały do partii coraz większą rzeszę biednych i pozbawionych złudzeń przedstawicieli klasy robotniczej. Elity podejmowały różne próby walki lub stłamszenia marksistowskich partii politycznych i rosnących w siłę związków zawodowych, jednak te nie przyniosły oczekiwanych rezultatów. Robotnicy zaczęli się coraz sprawniej organizować, broniąc swoich interesów lepiej niż kiedykolwiek wcześniej. Dowodził tego właśnie szybki rozwój związków zawodowych. W 1914 r. liczba członków związków zawodowych w Wielkiej Brytanii wyniosła ponad 4 mln, w Niemczech ponad 2,5 mln, a we Francji około 1 mln.

W większości krajów europejskich partie socjalistyczne oraz różnego typu stowarzyszenia i organizacje coraz częściej dochodziły do głosu od pierwszych lat nowego wieku, zyskując sobie coraz większe poparcie. W 1905 r. francuscy socjaliści zapomnieli o podziałach i zjednoczyli się, oświadczając, że nie są „partią reformatorską, ale partią walki klasowej i rewolucji”. W przededniu wybuchu I wojny światowej Section Française de l’Internationale Ouvriere osiągnęła w wyborach powszechnych 17 proc. poparcia, zdobywając tym samym 103 mandaty w Izbie Deputowanych parlamentu francuskiego. W Niemczech próby stłumienia socjaldemokracji czynione przez Bismarcka zakończyły się wielką klapą, obracając się przeciwko partiom rządzącym. Po 1890 r., w ramach programu marksistowskiego, Socjaldemokratyczna Partia Niemiec wyrosła na największy ruch socjalistyczny w Europie, zyskując przed wojną ponad 1 mln członków. W wyborach do Reichstagu (parlamentu niemieckiego) w 1912 r. socjaldemokraci osiągnęli niesamowity sukces, zgarniając prawie jedną trzecią mandatów. Wynik wyborów naprawdę wstrząsnął elitami rządzącymi w Niemczech.

W bardziej rozwiniętych ekonomicznie częściach Europy zorganizowany socjalizm, bez względu na to, jaką retoryką się posługiwał, ograniczał konfrontacyjne zapędy członków i wybrał pokojową drogę ewolucji parlamentarnej, a nie rewolucyjną pożogę. Wielu zwolenników zyskał sobie we Francji Jean Jaurès, który opowiadał się, pomimo rewolucyjnej retoryki Partii Socjalistycznej, której był członkiem, za cywilizowaną drogą do socjalizmu. Socjaldemokratyczna Partia Niemiec (niem. Sozialdemokratische Partei Deutschlands), choć pod względem retoryki związana z doktryną marksistowską, w praktyce skoncentrowała się na działaniach mających na celu zdobycie władzy dzięki sukcesowi przy urnach wyborczych. Partia Pracy w Wielkiej Brytanii (nazwę przyjęła w 1906 r.) rozwinęła się na bazie związków zawodowych i zajęła się kwestiami pragmatycznymi interesów robotników, nie łudząc nikogo jakąkolwiek rewolucyjną utopią. Idea marksistowska była w Wielkiej Brytanii w zasadzie ignorowana na korzyść nierewolucyjnego, niekonfrontacyjnego przekazu, że kapitalizmu nie trzeba obalać siłą, ponieważ można go zreformować z korzyścią dla klasy robotniczej. Aparat państwa można zmienić przy pomocy środków pokojowych tak, aby reprezentował też interesy proletariatu. Robotnicy żyjący w większości zachodniej, północnej i środkowej Europy byli ubodzy, choć nie można powiedzieć, aby dotknęła ich prawdziwa nędza. Ludzie ci również nie opowiadali się za rozwiązaniami siłowymi tak, jak rewolucjoniści w poprzednich wiekach. Mieli o wiele więcej do stracenia niż tylko łańcuchy.

W większości chowali się zatem za plecami nastawionych bardziej reformatorsko liderów. Na mniej rozwiniętych ekonomicznie obszarach kontynentu sytuacja wyglądała inaczej. Tam bowiem konfrontacja z aparatem państwa miała ostrzejszy przebieg. Nie istniały żadne (lub prawie żadne) organizacje pośredniczące w dyfuzji władzy ani struktury społeczne, które mogłyby pośredniczyć w dostarczaniu obywatelom korzyści wynikających z zysków osiągniętych przez państwo. Władza znajdowała się w całości w rękach despotów, opierających swoje rządy na strukturze hierarchicznej, przymusie, układach elit, skorumpowanej biurokracji i słabych lub wręcz nieistniejących instytucjach reprezentujących zwykłych obywateli. Idee pozornie nieograniczonego postępu cywilizacyjnego zbudowanego na przekonaniu o łagodnej władzy państwowej i szacunku dla prawa, które później stanowiły źródło melancholijnych wspomnień przedstawicieli klasy średniej w Europie Środkowej, Północnej i Zachodniej o utraconym „złotym wieku”, na południu i na wschodnich peryferiach kontynentu wyglądały dość dziwacznie. Dochodziło tam bowiem regularnie do strajków, zamieszek i ograniczonych terytorialnie powstań przeciwko władzy państwowej i „rządom burżuazji” – choćby takich jak w Katalonii i w Kraju Basków w pierwszych latach XX wieku. Anarchia, której często towarzyszyły nieregularne akty przemocy wymierzone w aparat państwa, zyskała dużą rzeszę zwolenników na przykład wśród bezrolnych robotników z Andaluzji. W południowych Włoszech, gdzie skorumpowani urzędnicy państwowi w większości znajdowali się na listach płac dużych właścicieli ziemskich, systematycznie dochodziło do rozruchów. Grupy zwykłych bandytów pustoszyły wsie i miasteczka, podając się przy tym często za bojowników rewolucyjnych, występujących w obronie bezrolnych chłopów i robotników przeciwko władzy państwowej i wielkim właścicielom ziemskim. Największe zaniepokojenie przywódców europejskich budziły rewolucyjne hasła proletariatu podczas wielkiej fali strajków i zamieszek w 1905 r. Gdy właśnie wtedy w Rosji sytuacja zaczęła wymykać się spod kontroli i pojawiła się realna groźba obalenia caratu, wprowadzono ciężkie represje, które jeszcze w tym samym roku przerodziły się w kontrrewolucyjną przemoc – żołnierze w Petersburgu zmasakrowali dwustu robotników i ranili setki innych. Rewolucja została krwawo stłumiona. Car Mikołaj II zgodził się na zmiany, które miały raczej transformacyjne znaczenie, wprowadzając minimalną formę reprezentacji parlamentarnej. Jednak władza w dalszym ciągu należała do cara i mianowanych przez niego ministrów. Dla tych, którzy tej władzy na razie tylko pożądali, zwłaszcza dla liderów ruchu socjalistycznego, niezależnie od jego doktrynalnych podziałów, wszystko stało się jasne. Autokracji caratu nie da się zreformować. Cara trzeba zrzucić z tronu siłą. W rezultacie rosyjski socjalizm przybrał formę zintensyfikowanego, surowego radykalizmu. (…)

W poszukiwaniu wroga

Nacjonalistyczna retoryka kształtowana była przez polityczną polaryzację, podsycanie napięć w relacjach z sąsiednimi krajami, uwikłanie w zewnętrzne konflikty. Hiszpańska próba zjednoczenia społeczeństwa wokół pojęcia takiego jak „odrodzenie narodowe” skończyła się fatalnie po katastrofalnej w skutkach utracie kolonii w konsekwencji porażki w wojnie ze Stanami Zjednoczonymi w 1898 r., która pierwotnie wydawała się akceptowaną przez ogół społeczeństwa. Wysiłki były w każdym razie skazane na niepowodzenie z powodu głębokich, wewnętrznych podziałów, zarówno regionalnych, jak i ideologicznych. Już wkrótce ów wielki zapał, który w założeniu miał ukształtować odrodzony naród Hiszpanii, został wykorzystany do walki z wrogami wewnętrznymi, by ostatecznie doprowadzić do wybuchu strasznej wojny domowej.

W większości krajów obrazy wrogów – zarówno tych wewnętrznych, jak i zewnętrznych – stały się stałymi elementami retoryki, z której zrodziła się coraz większa i bardziej niebezpieczna agresja. Środki masowego przekazu podsycały animozje – zazwyczaj intensywnie ksenofobiczne i często jednoznacznie rasistowskie – które rządy starały się wykorzystać na swoją korzyść. Druga wojna burska toczona w latach 1899–1902 dała nowy impuls skrajnej, nacjonalistycznej wojowniczości, nazwanej w Wielkiej Brytanii mianem „jingoizmu”. W Niemczech konserwatywny rząd uderzył w nacjonalistyczne tony przy okazji tzw. „wyborów hotentockich” w 1907 r., gdy socjaldemokratów oskarżano o rzekomy brak patriotyzmu (sukces Socjaldemokratycznej Partii Niemiec, która w porównaniu z wcześniejszymi wyborami zebrała więcej głosów – chociaż i tak straciła znaczną liczbę miejsc w parlamencie – wskazuje, że podobnie jak w Wielkiej Brytanii, jingoizm stawał się znacznie bardziej popularny wśród przedstawicieli klasy średniej niż wśród robotników).

Organizacje nacjonalistyczne takie jak Liga Pangermańska, Stowarzyszenie Floty Niemieckiej i Liga Obrony Niemiec – z których każda zyskiwała swoich zwolenników wśród przedstawicieli średniej i niższych klas społecznych – wzywały do usztywnienia ekspansyjnej polityki zagranicznej. Przed 1914 r. były to zaledwie grupy nacisku, znajdujące się poza głównym nurtem polityki, nie mówiąc już o tym, że nie posiadały swoich reprezentantów w rządzie. Jednak z czasem asertywne idee nacjonalistyczne zdominowały całą politykę, dzieląc scenę polityczną na dwie części w miejscu, gdzie zaczynała się lewica socjalistyczna. We Włoszech utrzymujące się poczucie narodowego upokorzenia z powodu tragicznej w skutkach klęski kolonialnych sił ekspedycyjnych w bitwie z armią Etiopii pod Adua w 1896 r. (zginęło ponad 5 tys. żołnierzy włoskich) i powszechne przekonanie, że Włochy są „narodem proletariackim”, który pozbawiono miejsca przy stole, przy którym zasiadały europejskie imperia, wzmocnione zostało dodatkowo niemal religijnym, nacjonalistycznym zapałem, który przypisywał wielkie znaczenie ideom walki i poświęcenia, dążenia do stworzenia silnego państwa antysocjalistycznego, potęgi wojskowej i wprowadzenia bardziej stanowczej polityki zagranicznej. Jednak mimo całego tego wielkiego szumu i wrzawy otaczającej włoskich nacjonalistów, ludzie ci z pewnością nie reprezentowali większości mocno podzielonego społeczeństwa, a z perspektywy rządu wydawali się tylko irytującymi krzykaczami. Nie zmienia to faktu, że presja nielicznych nacjonalistycznych organizacji zaczęła odgrywać rolę w kształtowaniu polityki zagranicznej liberalnego rządu, który w 1911 r. wydał zgodę na inwazję w Libii. Nowa wojna kolonialna była pierwszym przypadkiem skutecznego wykorzystania lotnictwa do przeprowadzania nalotów, Włosi bowiem z powodzeniem bombardowali wycofujące się wojska osmańskie, używając do tego celu sterowców. Jednak we Włoszech, podobnie jak w Niemczech, radykalny nacjonalizm był w tym czasie zaledwie lokalną ciekawostką. Może gdyby nie doszło do wybuchu wojny światowej idee te pozostałyby w uśpieniu. Niestety, raz zasiane ziarno nacjonalizmu przyniosło trujący plon.

Nakładem wydawnictwa Znak ukazał się właśnie pierwszy tom monumentalnego dzieła Iana Kershawa „Do piekła i z powrotem. Europa 1914–1949”. Powyższy artykuł stanowi jego fragment.